इति उक्त्वा परुषम् वाक्यम् रावणम् रावण अनुजः
आजगाम मुहूर्तेन यत्र रामः सलक्ष्मणः

iti uktvā paruṣam vākyam rāvaṇam rāvaṇa anujaḥ
ājagāma muhūrtena yatra rāmaḥ salakṣmaṇaḥ

तम् मेरु शिखर आकारम् दीप्ताम् इव शत ह्रदाम्
गगनस्थम् महीस्थास् ते ददृशुर् वानर अधिपाः

tam meru śikhara ākāram dīptām iva śata hradām
gaganastham mahīsthās te dadṛśur vānara adhipāḥ

ते चाप्यनुचरास्तस्य चत्वारो भीमविक्रमाः
ते।अपि वर्मायुधोपेता भूषणोत्तमभूषिताः

te cāpyanucarāstasya catvāro bhīmavikramāḥ
te|api varmāyudhopetā bhūṣaṇottamabhūṣitāḥ

स च मेघाचलप्रख्यो वज्रायुधसमप्रभः
वरायुधधरो वीरो दिव्याभरणभूषितः

sa ca meghācalaprakhyo vajrāyudhasamaprabhaḥ
varāyudhadharo vīro divyābharaṇabhūṣitaḥ

तम् आत्म पन्चमम् दृष्ट्वा सुग्रीवो वानर अधिपः
वानरैः सह दुर्धर्षः चिन्तयाम् आस बुद्धिमान्

tam ātma pancamam dṛṣṭvā sugrīvo vānara adhipaḥ
vānaraiḥ saha durdharṣaḥ cintayām āsa buddhimān

चिन्तयित्वा मुहूर्तम् तु वानरांस् तान् उवाच ह
हनूमत् प्रमुखान् सर्वान् इदम् वचनम् उत्तमम्

cintayitvā muhūrtam tu vānarāṃs tān uvāca ha
hanūmat pramukhān sarvān idam vacanam uttamam

एष सर्व आयुध उपेतः चतुर्भिः सह राक्षसैः
राक्षसो अभ्येति पश्यध्वम् अस्मान् हन्तुम् न संशयः

eṣa sarva āyudha upetaḥ caturbhiḥ saha rākṣasaiḥ
rākṣaso abhyeti paśyadhvam asmān hantum na saṃśayaḥ

सुग्रीवस्य वचः श्रुत्वा सर्वे ते वानर उत्तमाः
सालान् उद्यम्य शैलाम्ः च इदम् वचनम् अब्रुवन्

sugrīvasya vacaḥ śrutvā sarve te vānara uttamāḥ
sālān udyamya śailāmḥ ca idam vacanam abruvan

शीघ्रम् व्यादिश नो राजन् वधाय एषाम् दुरात्मनाम्
निपतन्तु हताः च एते धरण्याम् अल्प जीविताः

śīghram vyādiśa no rājan vadhāya eṣām durātmanām
nipatantu hatāḥ ca ete dharaṇyām alpa jīvitāḥ

तेषाम् सम्भाषमाणानाम् अन्योन्यम् स विभीषणः
उत्तरम् तीरम् आसाद्य खस्थ एव व्यतिष्ठत

teṣām sambhāṣamāṇānām anyonyam sa vibhīṣaṇaḥ
uttaram tīram āsādya khastha eva vyatiṣṭhata

स उवाच च महाप्राज्ञः स्वरेण महता महान्
सुग्रीवम् ताम्ः च सम्प्रेक्ष्य खस्थ एव विभीषणः

sa uvāca ca mahāprājñaḥ svareṇa mahatā mahān
sugrīvam tāmḥ ca samprekṣya khastha eva vibhīṣaṇaḥ

रावणो नाम दुर्वृत्तो राक्षसो राक्षस ईश्वरः
तस्य अहम् अनुजो भ्राता विभीषण इति श्रुतः

rāvaṇo nāma durvṛtto rākṣaso rākṣasa īśvaraḥ
tasya aham anujo bhrātā vibhīṣaṇa iti śrutaḥ

तेन सीता जन स्थानाद्द् हृता हत्वा जटायुषम्
रुद्ध्वा च विवशा दीना राक्षसीभिः सुरक्षिता

tena sītā jana sthānādd hṛtā hatvā jaṭāyuṣam
ruddhvā ca vivaśā dīnā rākṣasībhiḥ surakṣitā

तम् अहम् हेतुभिर् वाक्यैर् विविधैः च न्यदर्शयम्
साधु निर्यात्यताम् सीता रामाय इति पुनः पुनः

tam aham hetubhir vākyair vividhaiḥ ca nyadarśayam
sādhu niryātyatām sītā rāmāya iti punaḥ punaḥ

स च न प्रतिजग्राह रावणः काल चोदितः
उच्यमानो हितम् वाक्यम् विपरीत इव औषधम्

sa ca na pratijagrāha rāvaṇaḥ kāla coditaḥ
ucyamāno hitam vākyam viparīta iva auṣadham

सो अहम् परुषितस् तेन दासवच् च अवमानितः
त्यक्त्वा पुत्राम्ः च दाराम्ः च राघवम् शरणम् गतः

so aham paruṣitas tena dāsavac ca avamānitaḥ
tyaktvā putrāmḥ ca dārāmḥ ca rāghavam śaraṇam gataḥ

निवेदेअयत माम् क्षिप्रम् राघवाय महात्मने
सर्व लोक शरण्याय विभीषणम् उपस्थितम्

nivedeayata mām kṣipram rāghavāya mahātmane
sarva loka śaraṇyāya vibhīṣaṇam upasthitam

एतत्तु वचनम् श्रुत्वा सुग्रीवो लघु विक्रमः
लक्ष्मणस्य अग्रतो रामम् सम्रब्धम् इदम् अब्रवीत्

etattu vacanam śrutvā sugrīvo laghu vikramaḥ
lakṣmaṇasya agrato rāmam samrabdham idam abravīt

प्रविष्टः शत्रु सैन्यम् हि प्राप्तः शत्रुरतर्कितः
निहन्यादन्न्तरम् लब्ध्वा उलूको वायसानिव

praviṣṭaḥ śatru sainyam hi prāptaḥ śatruratarkitaḥ
nihanyādanntaram labdhvā ulūko vāyasāniva

मन्त्रे व्यूहे नये चारे युक्तो भवितुमर्हसि
वानराणाम् च भद्रम् ते परेषाम् च परम्तप

mantre vyūhe naye cāre yukto bhavitumarhasi
vānarāṇām ca bhadram te pareṣām ca paramtapa

अन्तर्धनगताह्येते राक्षसाः कामरूपिणः
शूराश्च निकृतिज्ञाश्च तेषाम् जातु न विश्वसेत्

antardhanagatāhyete rākṣasāḥ kāmarūpiṇaḥ
śūrāśca nikṛtijñāśca teṣām jātu na viśvaset

प्रणीधी राक्षसेन्द्रस्य रावणस्य भवेदयम्
अनुप्रविश्य सो।अ स्मासु भेदम् कुर्यान्न संशयः

praṇīdhī rākṣasendrasya rāvaṇasya bhavedayam
anupraviśya so|a smāsu bhedam kuryānna saṃśayaḥ

अथवा स्वयमेवैष चिद्रमासाद्य बुद्धिमान्
अनुप्रविश्य विश्वस्ते कदाचित्प्रहरेदपि

athavā svayamevaiṣa cidramāsādya buddhimān
anupraviśya viśvaste kadācitpraharedapi

मित्राटवीबलम् चैव मौलभृत्यबलम् तथा
सर्वमेतद्बलम् ग्राह्यम् वर्जयित्वा द्विषद्बलम्

mitrāṭavībalam caiva maulabhṛtyabalam tathā
sarvametadbalam grāhyam varjayitvā dviṣadbalam

प्रकृत्या राक्षसो ह्येष भ्रातामित्रस्य वै प्रभो
आगतश्च रिपोः साक्षात्कथमस्मिंश्च विश्वसेत्

prakṛtyā rākṣaso hyeṣa bhrātāmitrasya vai prabho
āgataśca ripoḥ sākṣātkathamasmiṃśca viśvaset

रावणस्य अनुजो भ्राता विभीषण इति श्रुतः
चतुर्भिः सह रक्षोभिर् भवन्तम् शरणम् गतः

rāvaṇasya anujo bhrātā vibhīṣaṇa iti śrutaḥ
caturbhiḥ saha rakṣobhir bhavantam śaraṇam gataḥ

रावणेन प्रणिहितम् तम् अवेहि विभीषणम्
तस्य अहम् निग्रहम् मन्ये क्षमम् क्षमवताम् वर

rāvaṇena praṇihitam tam avehi vibhīṣaṇam
tasya aham nigraham manye kṣamam kṣamavatām vara

राक्षसो जिह्मया बुद्ध्या संदिष्टो अयम् उपस्थितः
प्रहर्तुम् मायया चन्नो विश्वस्ते त्वयि राघव

rākṣaso jihmayā buddhyā saṃdiṣṭo ayam upasthitaḥ
prahartum māyayā canno viśvaste tvayi rāghava

बध्यताम् एष तीव्रेण दण्डेन सचिवैः सह
रावणस्य नृशंसस्य भ्राता हि एष विभीषणः

badhyatām eṣa tīvreṇa daṇḍena sacivaiḥ saha
rāvaṇasya nṛśaṃsasya bhrātā hi eṣa vibhīṣaṇaḥ

एवम् उक्त्वा तु तम् रामम् सम्रब्धो वाहिनी पतिः
वाक्यज्ञो वाक्य कुशलम् ततो मौनम् उपागमत्

evam uktvā tu tam rāmam samrabdho vāhinī patiḥ
vākyajño vākya kuśalam tato maunam upāgamat

सुग्रीवस्य तु तद् वाक्यम् श्रुत्वा रामो महाबलः
समीपस्थान् उवाच इदम् हनूमत् प्रमुखान् हरीन्

sugrīvasya tu tad vākyam śrutvā rāmo mahābalaḥ
samīpasthān uvāca idam hanūmat pramukhān harīn

यद् उक्तम् कपि राजेन रावण अवरजम् प्रति
वाक्यम् हेतुमद् अत्यर्थम् भवद्भिर् अपि तत् श्रुतम्

yad uktam kapi rājena rāvaṇa avarajam prati
vākyam hetumad atyartham bhavadbhir api tat śrutam

सुहृदा हि अर्थ कृच्चेषु युक्तम् बुद्धिमता सता
समर्थेन अपि संदेष्टुम् शाश्वतीम् भूतिम् इच्चता

suhṛdā hi artha kṛcceṣu yuktam buddhimatā satā
samarthena api saṃdeṣṭum śāśvatīm bhūtim iccatā

इति एवम् परिपृष्टास् ते स्वम् स्वम् मतम् अतन्द्रिताः
स उपचारम् तदा रामम् ऊचुर् हित चिकीर्षवः

iti evam paripṛṣṭās te svam svam matam atandritāḥ
sa upacāram tadā rāmam ūcur hita cikīrṣavaḥ

अज्ञातम् न अस्ति ते किंचित् त्रिषु लोकेषु राघव
आत्मानम् पूजयन् राम पृच्चसि अस्मान् सुहृत्तया

ajñātam na asti te kiṃcit triṣu lokeṣu rāghava
ātmānam pūjayan rāma pṛccasi asmān suhṛttayā

त्वम् हि सत्य व्रतः शूरो धार्मिको दृढ विक्रमः
परीक्ष्य कारा स्मृतिमान् निसृष्ट आत्मा सुहृत्सु च

tvam hi satya vrataḥ śūro dhārmiko dṛḍha vikramaḥ
parīkṣya kārā smṛtimān nisṛṣṭa ātmā suhṛtsu ca

तस्माद् एक एकशस् तावद् ब्रुवन्तु सचिवास् तव
हेतुतो मति सम्पन्नाः समर्थाः च पुनः पुनः

tasmād eka ekaśas tāvad bruvantu sacivās tava
hetuto mati sampannāḥ samarthāḥ ca punaḥ punaḥ

इति उक्ते राघवाय अथ मतिमान् अन्गदो अग्रतः
विभीषण परीक्षा अर्थम् उवाच वचनम् हरिः

iti ukte rāghavāya atha matimān angado agrataḥ
vibhīṣaṇa parīkṣā artham uvāca vacanam hariḥ

शत्रोः सकाशात् सम्प्राप्तः सर्वथा शन्क्य एव हि
विश्वास योग्यः सहसा न कर्तव्यो विभीषणः

śatroḥ sakāśāt samprāptaḥ sarvathā śankya eva hi
viśvāsa yogyaḥ sahasā na kartavyo vibhīṣaṇaḥ

चादयित्वा आत्म भावम् हि चरन्ति शठ बुद्धयः
प्रहरन्ति च रन्ध्रेषु सो अनर्थः सुमहान् भवेत्

cādayitvā ātma bhāvam hi caranti śaṭha buddhayaḥ
praharanti ca randhreṣu so anarthaḥ sumahān bhavet

अर्थ अनर्थौ विनिश्चित्य व्यवसायम् भजेत ह
गुणतः सम्ग्रहम् कुर्याद् दोषतस् तु विसर्जयेत्

artha anarthau viniścitya vyavasāyam bhajeta ha
guṇataḥ samgraham kuryād doṣatas tu visarjayet

यदि दोषो महांस् तस्मिंस् त्यज्यताम् अविशन्कितम्
गुणान् वा अपि बहून् ज्ञात्वा सम्ग्रहः क्रियताम् नृप

yadi doṣo mahāṃs tasmiṃs tyajyatām aviśankitam
guṇān vā api bahūn jñātvā samgrahaḥ kriyatām nṛpa

शरभस् त्व् अथ निश्चित्य सार्थम् वचनम् अब्रवीत्
क्षिप्रम् अस्मिन् नर व्याघ्र चारः प्रतिविधीयताम्

śarabhas tv atha niścitya sārtham vacanam abravīt
kṣipram asmin nara vyāghra cāraḥ pratividhīyatām

प्रणिधाय हि चारेण यथावत् सूक्ष्म बुद्धिना
परीक्ष्य च ततः कार्यो यथा न्यायम् परिग्रहः

praṇidhāya hi cāreṇa yathāvat sūkṣma buddhinā
parīkṣya ca tataḥ kāryo yathā nyāyam parigrahaḥ

जाम्बवांस् त्व् अथ सम्प्रेक्ष्य शास्त्र बुद्ध्या विचक्षणः
वाक्यम् विज्ञापयाम् आस गुणवद् दोष वर्जितम्

jāmbavāṃs tv atha samprekṣya śāstra buddhyā vicakṣaṇaḥ
vākyam vijñāpayām āsa guṇavad doṣa varjitam

बद्ध वैराच् च पापाच् च राक्षस इन्द्राद् विभीषणः
अदेश काले सम्प्राप्तः सर्वथा शन्क्यताम् अयम्

baddha vairāc ca pāpāc ca rākṣasa indrād vibhīṣaṇaḥ
adeśa kāle samprāptaḥ sarvathā śankyatām ayam

ततो मैन्दस् तु सम्प्रेक्ष्य नय अपनय कोविदः
वाक्यम् वचन सम्पन्नो बभाषे हेतुमत्तरम्

tato maindas tu samprekṣya naya apanaya kovidaḥ
vākyam vacana sampanno babhāṣe hetumattaram

अनुहो नाम तस्य एष रावणस्य विभीषणः
पृच्च्यताम् मधुरेण अयम् शनैर् नर वर ईश्वर

anuho nāma tasya eṣa rāvaṇasya vibhīṣaṇaḥ
pṛccyatām madhureṇa ayam śanair nara vara īśvara

भावम् अस्य तु विज्ञाय ततस् तत्त्वम् करिष्यसि
यदि दृष्टो न दुष्टो वा बुद्धि पूर्वम् नरषभ

bhāvam asya tu vijñāya tatas tattvam kariṣyasi
yadi dṛṣṭo na duṣṭo vā buddhi pūrvam naraṣabha

अथ संस्कार सम्पन्नो हनूमान् सचिव उत्तमः
उवाच वचनम् श्लक्ष्णम् अर्थवन् मधुरम् लघु

atha saṃskāra sampanno hanūmān saciva uttamaḥ
uvāca vacanam ślakṣṇam arthavan madhuram laghu

न भवन्तम् मति श्रेष्ठम् समर्थम् वदताम् वरम्
अतिशाययितुम् शक्तो बृहस्पतिर् अपि ब्रुवन्

na bhavantam mati śreṣṭham samartham vadatām varam
atiśāyayitum śakto bṛhaspatir api bruvan

न वादान् न अपि सम्घर्षान् न आधिक्यान् न च कामतः
वक्ष्यामि वचनम् राजन् यथा अर्थम् राम गौरवात्

na vādān na api samgharṣān na ādhikyān na ca kāmataḥ
vakṣyāmi vacanam rājan yathā artham rāma gauravāt

अर्थ अनर्थ निमित्तम् हि यद् उक्तम् सचिवैस् तव
तत्र दोषम् प्रपश्यामि क्रिया न हि उपपद्यते

artha anartha nimittam hi yad uktam sacivais tava
tatra doṣam prapaśyāmi kriyā na hi upapadyate

ऋते नियोगात् सामर्थ्यम् अवबोद्धुम् न शक्यते
सहसा विनियोगो हि दोषवान् प्रतिभाति मे

ṛte niyogāt sāmarthyam avaboddhum na śakyate
sahasā viniyogo hi doṣavān pratibhāti me

चार प्रणिहितम् युक्तम् यद् उक्तम् सचिवैस् तव
अर्थस्य असम्भवात् तत्र कारणम् न उपपद्यते

cāra praṇihitam yuktam yad uktam sacivais tava
arthasya asambhavāt tatra kāraṇam na upapadyate

अदेश काले सम्प्राप्त इति अयम् यद् विभीषणः
विवक्षा च अत्र मे अस्ति इयम् ताम् निबोध यथा मति

adeśa kāle samprāpta iti ayam yad vibhīṣaṇaḥ
vivakṣā ca atra me asti iyam tām nibodha yathā mati

स एष देशः कालः च भवति इह यथा तथा
पुरुषात् पुरुषम् प्राप्य तथा दोष गुणाव् अपि

sa eṣa deśaḥ kālaḥ ca bhavati iha yathā tathā
puruṣāt puruṣam prāpya tathā doṣa guṇāv api

दौरात्म्यम् रावणे दृष्ट्वा विक्रमम् च तथा त्वयि
युक्तम् आगमनम् तस्य सदृशम् तस्य बुद्धितः

daurātmyam rāvaṇe dṛṣṭvā vikramam ca tathā tvayi
yuktam āgamanam tasya sadṛśam tasya buddhitaḥ

अज्ञात रूपैः पुरुषैः स राजन् पृच्च्यताम् इति
यद् उक्तम् अत्र मे प्रेक्षा काचिद् अस्ति समीक्षिता

ajñāta rūpaiḥ puruṣaiḥ sa rājan pṛccyatām iti
yad uktam atra me prekṣā kācid asti samīkṣitā

पृच्च्यमानो विशन्केत सहसा बुद्धिमान् वचः
तत्र मित्रम् प्रदुष्येत मिथ्य पृष्टम् सुख आगतम्

pṛccyamāno viśanketa sahasā buddhimān vacaḥ
tatra mitram praduṣyeta mithya pṛṣṭam sukha āgatam

अशक्यः सहसा राजन् भावो वेत्तुम् परस्य वै
अन्तः स्वभावैर् गीतैस् तैर् नैपुण्यम् पश्यता भृशम्

aśakyaḥ sahasā rājan bhāvo vettum parasya vai
antaḥ svabhāvair gītais tair naipuṇyam paśyatā bhṛśam

न त्वस्य ब्रुवतो जातु लक्ष्यते दुष्ट भावता
प्रसन्नम् वदनम् च अपि तस्मान् मे न अस्ति संशयः

na tvasya bruvato jātu lakṣyate duṣṭa bhāvatā
prasannam vadanam ca api tasmān me na asti saṃśayaḥ

अशन्कित मतिः स्वस्थो न शठः परिसर्पति
न च अस्य दुष्टा वागस्ति तस्मान् न अस्ति इह संशयः

aśankita matiḥ svastho na śaṭhaḥ parisarpati
na ca asya duṣṭā vāgasti tasmān na asti iha saṃśayaḥ

आकारः चाद्यमानो अपि न शक्यो विनिगूहितुम्
बलाद्द् हि विवृणोति एव भावम् अन्तर् गतम् नृणाम्

ākāraḥ cādyamāno api na śakyo vinigūhitum
balādd hi vivṛṇoti eva bhāvam antar gatam nṛṇām

देश काल उपपन्नम् च कार्यम् कार्यविदाम् वर
सफलम् कुरुते क्षिप्रम् प्रयोगेण अभिसम्हितम्

deśa kāla upapannam ca kāryam kāryavidām vara
saphalam kurute kṣipram prayogeṇa abhisamhitam

उद्योगम् तव सम्प्रेक्ष्य मिथ्या वृत्तम् च रावणम्
वालिनः च वधम् श्रुत्वा सुग्रीवम् च अभिषेचितम्

udyogam tava samprekṣya mithyā vṛttam ca rāvaṇam
vālinaḥ ca vadham śrutvā sugrīvam ca abhiṣecitam

इत्यार्शे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये युद्धकाण्डे सप्तदशः सर्गः

ityārśe śrīmadrāmāyaṇe ādikāvye yuddhakāṇḍe saptadaśaḥ sargaḥ