मन्थरा त्वभ्यसूयैनामुत्सृज्याभरणं च तत्
उवाचेदं ततो वाक्यं कोपदुःखसमन्विता

mantharā tvabhyasūyaināmutsṛjyābharaṇaṃ ca tat
uvācedaṃ tato vākyaṃ kopaduḥkhasamanvitā

हर्षं किमिदमस्थाने कृतवत्यसि बालिशे
शोकसागरमध्यस्थमात्मानं नावबुध्यसे

harṣaṃ kimidamasthāne kṛtavatyasi bāliśe
śokasāgaramadhyasthamātmānaṃ nāvabudhyase

मनसा प्रहसामि त्वां देवि दुःखार्धिता सती
यच्छोचितव्ये हृष्टासि प्राप्येदं व्यसनं महत्

manasā prahasāmi tvāṃ devi duḥkhārdhitā satī
yacchocitavye hṛṣṭāsi prāpyedaṃ vyasanaṃ mahat

शोचामि दुर्मतित्वं ते का हि प्राज्ञा प्रहर्षयेत्
अरेः सपत्नीपुत्रस्य वृद्धिं मृत्युमिवागताम्

śocāmi durmatitvaṃ te kā hi prājñā praharṣayet
areḥ sapatnīputrasya vṛddhiṃ mṛtyumivāgatām

भरतादेव रामस्य राज्यसाधारणाद्भयम्
तद्विचिन्त्य विषण्णास्मि भय भीताद्धि जायते

bharatādeva rāmasya rājyasādhāraṇādbhayam
tadvicintya viṣaṇṇāsmi bhaya bhītāddhi jāyate

लक्ष्मणो हि महेष्वासो रामं सर्वात्मना गतः
शत्रुघ्नश्चापि भरतं काकुत्थ्सं लक्ष्मणो यथा

lakṣmaṇo hi maheṣvāso rāmaṃ sarvātmanā gataḥ
śatrughnaścāpi bharataṃ kākutthsaṃ lakṣmaṇo yathā

प्रत्यासन्नक्रमेणापि भरतस्तैव भामिनि
राज्यक्रमो विप्रकृष्टस्तयोस्तावत्कनीयसोः

pratyāsannakrameṇāpi bharatastaiva bhāmini
rājyakramo viprakṛṣṭastayostāvatkanīyasoḥ

विदुषः क्षत्रचारित्रे प्राज्ञस्य प्राप्तकारिणः
भयात्प्रवेपे रामस्य चिन्तयन्ती तवात्मजम्

viduṣaḥ kṣatracāritre prājñasya prāptakāriṇaḥ
bhayātpravepe rāmasya cintayantī tavātmajam

सुभगा खलु कौसल्या यस्याः पुत्रो।अभिषेक्ष्यते
यौवराज्येन महता श्वः पुष्येण द्विजोत्तमैः

subhagā khalu kausalyā yasyāḥ putro|abhiṣekṣyate
yauvarājyena mahatā śvaḥ puṣyeṇa dvijottamaiḥ

प्राप्तां सुमहतीं प्रीतिं प्रतीतां तां हतद्विषम्
उपस्थास्यसि कौसल्यां दासीवत्त्वं कृताञ्जलिः

prāptāṃ sumahatīṃ prītiṃ pratītāṃ tāṃ hatadviṣam
upasthāsyasi kausalyāṃ dāsīvattvaṃ kṛtāñjaliḥ

एवम् चेत्त्वं सहास्माभिस्तस्याः प्रेष्य भविष्यसि
पुत्रश्च तव रामस्य प्रेष्यभावं गमिष्यति

evam cettvaṃ sahāsmābhistasyāḥ preṣya bhaviṣyasi
putraśca tava rāmasya preṣyabhāvaṃ gamiṣyati

हृष्टाः खलु भविष्यन्ति रामस्य परमाः स्त्रियः
अप्रहृष्टा भविष्यन्ति स्नुषास्ते भरतक्षये

hṛṣṭāḥ khalu bhaviṣyanti rāmasya paramāḥ striyaḥ
aprahṛṣṭā bhaviṣyanti snuṣāste bharatakṣaye

तां दृष्ट्वा परमप्रीतां ब्रुवन्तीं मन्थरां ततः
रामस्यैव गुणान् देवी कैकेयि प्रशशंस ह

tāṃ dṛṣṭvā paramaprītāṃ bruvantīṃ mantharāṃ tataḥ
rāmasyaiva guṇān devī kaikeyi praśaśaṃsa ha

धर्मज्ञो गुरुभिर्दान्तः कृतज्ञ सत्यवाक्चुचि
रामो राज्ञ्ः सुतो ज्येष्ठो यौवराज्यमतो।अर्हति

dharmajño gurubhirdāntaḥ kṛtajña satyavākcuci
rāmo rājñḥ suto jyeṣṭho yauvarājyamato|arhati

भ्रात्र्^ऊन्भृत्यांश्च दीर्घायुः पितृवत्पालयिष्यति
संतप्यसे कथं कुब्जे श्रुत्वा रामाभिषेचनम्

bhrātr^ūnbhṛtyāṃśca dīrghāyuḥ pitṛvatpālayiṣyati
saṃtapyase kathaṃ kubje śrutvā rāmābhiṣecanam

भरतश्चापि रामस्य ध्रुवं वर्षशतात्परम्
पितृपैतामहं राज्यमवाप्ता पुरुषर्षभः

bharataścāpi rāmasya dhruvaṃ varṣaśatātparam
pitṛpaitāmahaṃ rājyamavāptā puruṣarṣabhaḥ

सा त्वमभ्युदये प्राप्ते वर्तमाने च मन्थरे
भविष्यति च कल्याणे किमर्थं परितप्यसे

sā tvamabhyudaye prāpte vartamāne ca manthare
bhaviṣyati ca kalyāṇe kimarthaṃ paritapyase

यथा ने भरतो मान्यस्तथा भूयो।अपि राघावः
कौसल्यातो।अरिक्तं च सो हि शुश्रूषते हि माम्

yathā ne bharato mānyastathā bhūyo|api rāghāvaḥ
kausalyāto|ariktaṃ ca so hi śuśrūṣate hi mām

राज्यं यदि हि रामस्य भरतस्यापि तत्तदा
मन्यते हि यथात्मानं तथा भ्रात्र्^ऊंश्च राघवः

rājyaṃ yadi hi rāmasya bharatasyāpi tattadā
manyate hi yathātmānaṃ tathā bhrātr^ūṃśca rāghavaḥ

कैकेयीवचनं श्रुत्वा मन्थरा भृशदुःखिता
दीर्घमुष्णं निःश्वस्य कैकेयीमिदमब्रवीत्

kaikeyīvacanaṃ śrutvā mantharā bhṛśaduḥkhitā
dīrghamuṣṇaṃ niḥśvasya kaikeyīmidamabravīt

अनर्थदर्शिनी मौर्ख्यान्नात्मानमवबुध्यसे
शोकव्यसनविस्तीर्णे मज्जन्ती दुःखसागरे

anarthadarśinī maurkhyānnātmānamavabudhyase
śokavyasanavistīrṇe majjantī duḥkhasāgare

भविता राघवो राजा राघवस्यानु यः सुतः
राजवंशात्तु कैकेयि भरतः परिहास्यते

bhavitā rāghavo rājā rāghavasyānu yaḥ sutaḥ
rājavaṃśāttu kaikeyi bharataḥ parihāsyate

न हि राज्ञः सुताः सर्वे राज्ये तिष्ठन्ति भामिनि
स्थाप्यमानेषु सर्वेषु सुमहाननयो भवेत्

na hi rājñaḥ sutāḥ sarve rājye tiṣṭhanti bhāmini
sthāpyamāneṣu sarveṣu sumahānanayo bhavet

तस्माज्ज्येष्ठे हि कैकेयि राज्यतन्त्राणि पार्थिवाः
स्थापयन्त्यनवद्याङ्गि गुणवत्स्वतरेष्वपि

tasmājjyeṣṭhe hi kaikeyi rājyatantrāṇi pārthivāḥ
sthāpayantyanavadyāṅgi guṇavatsvatareṣvapi

असावत्यन्तनिर्भग्न स्तवपुत्रो भविष्यति
अनाथवत्सुखेभ्यश्च राजवंशाच्च वत्सले

asāvatyantanirbhagna stavaputro bhaviṣyati
anāthavatsukhebhyaśca rājavaṃśācca vatsale

साहं त्वदर्थे संप्राप्ता त्वं तु मां नावबुध्यसे
सपत्निवृद्दौ या मे त्वं प्रदेयं दातुमिच्चिसि

sāhaṃ tvadarthe saṃprāptā tvaṃ tu māṃ nāvabudhyase
sapatnivṛddau yā me tvaṃ pradeyaṃ dātumiccisi

ध्रुवं तु भरतं रामः प्राप्य राज्यमकण्टकम्
देशान्तरं वासयिता लोकान्तरमथापि व

dhruvaṃ tu bharataṃ rāmaḥ prāpya rājyamakaṇṭakam
deśāntaraṃ vāsayitā lokāntaramathāpi va

बाल एव हि मातुल्यं भरतो नायितस्त्वया
सन्निकर्षाच्च सौहार्दं जायते स्थावरेष्वपि

bāla eva hi mātulyaṃ bharato nāyitastvayā
sannikarṣācca sauhārdaṃ jāyate sthāvareṣvapi

भरतस्यानुवशगः शत्रुघ्नो।अपि समं गतः
लक्ष्मणो हि यथा रामं तथासौ भरतं गतः

bharatasyānuvaśagaḥ śatrughno|api samaṃ gataḥ
lakṣmaṇo hi yathā rāmaṃ tathāsau bharataṃ gataḥ

श्रूयते हि द्रुमः कश्चिच्चेत्तव्यो वनजीविभिः
सन्निकर्षादिषीकाभिर्मो चितः परमाद्भयात्

śrūyate hi drumaḥ kaściccettavyo vanajīvibhiḥ
sannikarṣādiṣīkābhirmo citaḥ paramādbhayāt

गोप्ता हि रामं सौमित्रिर्लक्ष्मणं चापि राघवः
अश्विनोरिव सौभ्रात्रं तयोर्लोकेषु विश्रुतम्

goptā hi rāmaṃ saumitrirlakṣmaṇaṃ cāpi rāghavaḥ
aśvinoriva saubhrātraṃ tayorlokeṣu viśrutam

तस्मान्न लक्ष्मणे रामः पापं किञ्चित्करिष्यति
रामस्तु भरते पापं कुर्यादिति न संशयः

tasmānna lakṣmaṇe rāmaḥ pāpaṃ kiñcitkariṣyati
rāmastu bharate pāpaṃ kuryāditi na saṃśayaḥ

तस्माद्राजगृहादेव वनं गच्छतु ते सुतः
एतद्धि रोचते मह्यं भृश्ं चापि हितं तव

tasmādrājagṛhādeva vanaṃ gacchatu te sutaḥ
etaddhi rocate mahyaṃ bhṛśṃ cāpi hitaṃ tava

एवं ते ज्ञातिपक्षस्य श्रेयश्चैव भविष्यति
यदि चेद्भरतो धर्मात्पित्र्यं राज्यमवाप्स्यति

evaṃ te jñātipakṣasya śreyaścaiva bhaviṣyati
yadi cedbharato dharmātpitryaṃ rājyamavāpsyati

स ते सुखोचितो बालो रामस्य सहजो रिपुः
समृद्धार्थस्य नष्टार्थो जीविष्यति कथं वशे

sa te sukhocito bālo rāmasya sahajo ripuḥ
samṛddhārthasya naṣṭārtho jīviṣyati kathaṃ vaśe

अभिद्रुतमिवारण्ये सिंहेन गजयूथपम्
प्रच्छाद्यमानं रामेण भरतं त्रातुमर्हसि

abhidrutamivāraṇye siṃhena gajayūthapam
pracchādyamānaṃ rāmeṇa bharataṃ trātumarhasi

दर्पान्निराकृता पूर्वं त्वया सौभाग्यवत्तया
राममाता सपत्नी ते कथं वैरं न शातयेत्

darpānnirākṛtā pūrvaṃ tvayā saubhāgyavattayā
rāmamātā sapatnī te kathaṃ vairaṃ na śātayet

यदा हि रामः पृथिवीमवाप्स्यति
प्रभूतरत्नाकरशैलपत्तनाम्
तदा गमिष्यस्यशुभं पराभवं
सहैव दीना भरतेन भामिनि

yadā hi rāmaḥ pṛthivīmavāpsyati
prabhūtaratnākaraśailapattanām
tadā gamiṣyasyaśubhaṃ parābhavaṃ
sahaiva dīnā bharatena bhāmini