दीर्घकालात्समुत्थाय सम्ज्ञाम् लब्ध्वा च वीर्यवान्
नेत्राभ्यामश्रुपूर्णाभ्याम् दीनामुद्वीक्ष्य मातरम्

dīrghakālātsamutthāya samjñām labdhvā ca vīryavān
netrābhyāmaśrupūrṇābhyām dīnāmudvīkṣya mātaram

राज्यम् न कामये जातु मन्त्रये नापि मातरम्

rājyam na kāmaye jātu mantraye nāpi mātaram

वनवासम् न जानामि रामस्यहम् महात्मनः
विवासनम् वा सौमित्रेः सीतायाश्च यथाभवत्

vanavāsam na jānāmi rāmasyaham mahātmanaḥ
vivāsanam vā saumitreḥ sītāyāśca yathābhavat

तथैव क्रोशतः तस्य भरतस्य महात्मनः
कौसल्या शब्दम् आज्ञाय सुमित्राम् इदम् अब्रवीत्

tathaiva krośataḥ tasya bharatasya mahātmanaḥ
kausalyā śabdam ājñāya sumitrām idam abravīt

आगतः क्रूर कार्यायाः कैकेय्या भरतः सुतः
तम् अहम् द्रष्टुम् इच्चामि भरतम् दीर्घ दर्शिनम्

āgataḥ krūra kāryāyāḥ kaikeyyā bharataḥ sutaḥ
tam aham draṣṭum iccāmi bharatam dīrgha darśinam

एवम् उक्त्वा सुमित्राम् सा विवर्णा मलिन अम्बरा
प्रतस्थे भरतः यत्र वेपमाना विचेतना

evam uktvā sumitrām sā vivarṇā malina ambarā
pratasthe bharataḥ yatra vepamānā vicetanā

स तु राम अनुजः च अपि शत्रुघ्न सहितः तदा
प्रतस्थे भरतः यत्र कौसल्याया निवेशनम्

sa tu rāma anujaḥ ca api śatrughna sahitaḥ tadā
pratasthe bharataḥ yatra kausalyāyā niveśanam

ततः शत्रुघ्न भरतौ कौसल्याम् प्रेक्ष्य दुह्खितौ
पर्यष्वजेताम् दुह्ख आर्ताम् पतिताम् नष्ट चेतनाम्

tataḥ śatrughna bharatau kausalyām prekṣya duhkhitau
paryaṣvajetām duhkha ārtām patitām naṣṭa cetanām

भरतम् प्रत्युवाच इदम् कौसल्या भृश दुह्खिता

bharatam pratyuvāca idam kausalyā bhṛśa duhkhitā

प्रस्थाप्य चीर वसनम् पुत्रम् मे वन वासिनम्
कैकेयी कम् गुणम् तत्र पश्यति क्रूर दर्शिनी

prasthāpya cīra vasanam putram me vana vāsinam
kaikeyī kam guṇam tatra paśyati krūra darśinī

क्षिप्रम् माम् अपि कैकेयी प्रस्थापयितुम् अर्हति
हिरण्य नाभो यत्र आस्ते सुतः मे सुमहा यशाः

kṣipram mām api kaikeyī prasthāpayitum arhati
hiraṇya nābho yatra āste sutaḥ me sumahā yaśāḥ

अथवा स्वयम् एव अहम् सुमित्र अनुचरा सुखम्
अग्नि होत्रम् पुरः कृत्य प्रस्थास्ये यत्र राघवः

athavā svayam eva aham sumitra anucarā sukham
agni hotram puraḥ kṛtya prasthāsye yatra rāghavaḥ

कामम् वा स्वयम् एव अद्य तत्र माम् नेतुम् अर्हसि
यत्र असौ पुरुष व्याघ्रः तप्यते मे तपः सुतः

kāmam vā svayam eva adya tatra mām netum arhasi
yatra asau puruṣa vyāghraḥ tapyate me tapaḥ sutaḥ

इदम् हि तव विस्तीर्णम् धन धान्य समाचितम्
हस्ति अश्व रथ सम्पूर्णम् राज्यम् निर्यातितम् तया

idam hi tava vistīrṇam dhana dhānya samācitam
hasti aśva ratha sampūrṇam rājyam niryātitam tayā

इत्यादिबहुभिर्वाक्यैः क्रूरैः सम्भर्स्तितो।अनघः
विव्यथे भरतस्तीव्रम् व्रणे तुद्येव सूचिना

ityādibahubhirvākyaiḥ krūraiḥ sambharstito|anaghaḥ
vivyathe bharatastīvram vraṇe tudyeva sūcinā

पपात चरणौ तस्यास्तदा सम्भ्रान्तचेतनः
विलप्य बहुधा।असम्ज्ञो लब्धसम्ज्ञ्स्ततः स्थितः

papāta caraṇau tasyāstadā sambhrāntacetanaḥ
vilapya bahudhā|asamjño labdhasamjñstataḥ sthitaḥ

एवम् विलपमानाम् ताम् भरतः प्रान्जलिस् तदा
कौसल्याम् प्रत्युवाच इदम् शोकैः बहुभिर् आवृताम्

evam vilapamānām tām bharataḥ prānjalis tadā
kausalyām pratyuvāca idam śokaiḥ bahubhir āvṛtām

आर्ये कस्मात् अजानन्तम् गर्हसे माम् अकिल्बिषम्
विपुलाम् च मम प्रीतिम् स्थिराम् जानासि राघवे

ārye kasmāt ajānantam garhase mām akilbiṣam
vipulām ca mama prītim sthirām jānāsi rāghave

कृता शास्त्र अनुगा बुद्धिर् मा भूत् तस्य कदाचन
सत्य संधः सताम् श्रेष्ठो यस्य आर्यो अनुमते गतः

kṛtā śāstra anugā buddhir mā bhūt tasya kadācana
satya saṃdhaḥ satām śreṣṭho yasya āryo anumate gataḥ

प्रैष्यम् पापीयसाम् यातु सूर्यम् च प्रति मेहतु
हन्तु पादेन गाम् सुप्ताम् यस्य आर्यो अनुमते गतः

praiṣyam pāpīyasām yātu sūryam ca prati mehatu
hantu pādena gām suptām yasya āryo anumate gataḥ

कारयित्वा महत् कर्म भर्ता भृत्यम् अनर्थकम्
अधर्मः यो अस्य सो अस्याः तु यस्य आर्यो अनुमते गतः

kārayitvā mahat karma bhartā bhṛtyam anarthakam
adharmaḥ yo asya so asyāḥ tu yasya āryo anumate gataḥ

परिपालयमानस्य राज्ञो भूतानि पुत्रवत्
ततः तु द्रुह्यताम् पापम् यस्य आर्यो अनुमते गतः

paripālayamānasya rājño bhūtāni putravat
tataḥ tu druhyatām pāpam yasya āryo anumate gataḥ

बलि षड् भागम् उद्धृत्य नृपस्य अरक्षतः प्रजाः
अधर्मः यो अस्य सो अस्य अस्तु यस्य आर्यो अनुमते गतः

bali ṣaḍ bhāgam uddhṛtya nṛpasya arakṣataḥ prajāḥ
adharmaḥ yo asya so asya astu yasya āryo anumate gataḥ

संश्रुत्य च तपस्विभ्यः सत्रे वै यज्ञ दक्षिणाम्
ताम् विप्रलपताम् पापम् यस्य आर्यो अनुमते गतः

saṃśrutya ca tapasvibhyaḥ satre vai yajña dakṣiṇām
tām vipralapatām pāpam yasya āryo anumate gataḥ

हस्ति अश्व रथ सम्बाधे युद्धे शस्त्र समाकुले
मा स्म कार्षीत् सताम् धर्मम् यस्य आर्यो अनुमते गतः

hasti aśva ratha sambādhe yuddhe śastra samākule
mā sma kārṣīt satām dharmam yasya āryo anumate gataḥ

उपदिष्टम् सुसूक्ष्म अर्थम् शास्त्रम् यत्नेन धीमता
स नाशयतु दुष्ट आत्मा यस्य आर्यो अनुमते गतः

upadiṣṭam susūkṣma artham śāstram yatnena dhīmatā
sa nāśayatu duṣṭa ātmā yasya āryo anumate gataḥ

मा च तम् प्यूढबाह्वंसम् चन्द्रार्कसम्तेजनम्
द्राक्षीद्राज्यस्थमासीनम् यस्यार्यो।अनुमते गतः

mā ca tam pyūḍhabāhvaṃsam candrārkasamtejanam
drākṣīdrājyasthamāsīnam yasyāryo|anumate gataḥ

पायसम् कृसरम् चागम् वृथा सो अश्नातु निर्घृणः
गुरूम्ः च अपि अवजानातु यस्य आर्यो अनुमते गतः

pāyasam kṛsaram cāgam vṛthā so aśnātu nirghṛṇaḥ
gurūmḥ ca api avajānātu yasya āryo anumate gataḥ

गाश्च स्पृशतु पादेन गुरून् परिवदेत्स्वयम्
मित्रे द्रुह्येत सो।अत्यन्तम् यस्यार्यो।अनुमते गतः

gāśca spṛśatu pādena gurūn parivadetsvayam
mitre druhyeta so|atyantam yasyāryo|anumate gataḥ

विश्वासात्कथितम् किंचित्परिवादम् मिथः क्वचित्
विवृणोतु स दुष्टात्मा यस्यार्योओ।अनुमते गतः

viśvāsātkathitam kiṃcitparivādam mithaḥ kvacit
vivṛṇotu sa duṣṭātmā yasyāryoo|anumate gataḥ

अकर्ता ह्यकृतज्ञश्च त्यक्तात्मा निरपत्रपः
लोके भवतु विद्वेष्यो यस्यार्यो।अनुमते गतः

akartā hyakṛtajñaśca tyaktātmā nirapatrapaḥ
loke bhavatu vidveṣyo yasyāryo|anumate gataḥ

पुत्रैः दारैः च भृत्यैः च स्व गृहे परिवारितः
स एको मृष्टम् अश्नातु यस्य आर्यो अनुमते गतः

putraiḥ dāraiḥ ca bhṛtyaiḥ ca sva gṛhe parivāritaḥ
sa eko mṛṣṭam aśnātu yasya āryo anumate gataḥ

अप्राप्य सदृशान् दाराननपत्यः प्रमीयताम्
अनवाप्य क्रियाम् धर्म्याम् यश्यार्यो।अनुमते गतः

aprāpya sadṛśān dārānanapatyaḥ pramīyatām
anavāpya kriyām dharmyām yaśyāryo|anumate gataḥ

मात्मनः सम्ततिम् द्राक्षीत्स्वेषु दारेषु दुःखितः
आयुः समग्रमप्राप्य यस्यार्यो।अनुमते गतः

mātmanaḥ samtatim drākṣītsveṣu dāreṣu duḥkhitaḥ
āyuḥ samagramaprāpya yasyāryo|anumate gataḥ

राज स्त्री बाल वृद्धानाम् वधे यत् पापम् उच्यते
भृत्य त्यागे च यत् पापम् तत् पापम् प्रतिपद्यताम्

rāja strī bāla vṛddhānām vadhe yat pāpam ucyate
bhṛtya tyāge ca yat pāpam tat pāpam pratipadyatām

लाक्षया मधुमांसेन लोहेन च विषेण च
सदैव बिभृयाद्भृत्यान् यस्यार्यो।असुमते गतः

lākṣayā madhumāṃsena lohena ca viṣeṇa ca
sadaiva bibhṛyādbhṛtyān yasyāryo|asumate gataḥ

सम्ग्रामे समुपोढे स शत्रुपक्ष्भयम्करे
पलायामानो वध्येत यस्यार्यो।अनुमे गतः

samgrāme samupoḍhe sa śatrupakṣbhayamkare
palāyāmāno vadhyeta yasyāryo|anume gataḥ

कपालपाणिः पृथिवीमटताम् चीरसम्वृतः
भिक्समाणो यथोन्मत्तो यस्यार्यो।अनुमते गतह्

kapālapāṇiḥ pṛthivīmaṭatām cīrasamvṛtaḥ
bhiksamāṇo yathonmatto yasyāryo|anumate gatah

पाने प्रसक्तो भवतु स्त्रीष्वक्षेषु च नित्यशः
काम्क्रोधाभिभूतस्तु यस्यार्यो।अनुमते गतः

pāne prasakto bhavatu strīṣvakṣeṣu ca nityaśaḥ
kāmkrodhābhibhūtastu yasyāryo|anumate gataḥ

यस्य धर्मे मनो भूयादधर्मम् स निषेवताम्
अपात्रवर्षी भवतु यस्यार्यो।अनुमते गतः

yasya dharme mano bhūyādadharmam sa niṣevatām
apātravarṣī bhavatu yasyāryo|anumate gataḥ

संचितान्यस्य वित्तानि विविधानि सहस्रशः
दस्युभिर्विप्रलुप्यन्ताम् यश्यार्यो।अनुमते गतः

saṃcitānyasya vittāni vividhāni sahasraśaḥ
dasyubhirvipralupyantām yaśyāryo|anumate gataḥ

उभे संध्ये शयानस्य यत् पापम् परिकल्प्यते
तच् च पापम् भवेत् तस्य यस्य आर्यो अनुमते गतः

ubhe saṃdhye śayānasya yat pāpam parikalpyate
tac ca pāpam bhavet tasya yasya āryo anumate gataḥ

यद् अग्नि दायके पापम् यत् पापम् गुरु तल्पगे
मित्र द्रोहे च यत् पापम् तत् पापम् प्रतिपद्यताम्

yad agni dāyake pāpam yat pāpam guru talpage
mitra drohe ca yat pāpam tat pāpam pratipadyatām

देवतानाम् पितृऋणाम् च माता पित्रोस् तथैव च
मा स्म कार्षीत् स शुश्रूषाम् यस्य आर्यो अनुमते गतः

devatānām pitṛṛṇām ca mātā pitros tathaiva ca
mā sma kārṣīt sa śuśrūṣām yasya āryo anumate gataḥ

सताम् लोकात् सताम् कीर्त्याः सज् जुष्टात् कर्मणः तथा
भ्रश्यतु क्षिप्रम् अद्य एव यस्य आर्यो अनुमते गतः

satām lokāt satām kīrtyāḥ saj juṣṭāt karmaṇaḥ tathā
bhraśyatu kṣipram adya eva yasya āryo anumate gataḥ

अपास्य मातृशुश्रूषामनर्थे सो।अवतिष्ठताम्
दीर्घबाहुर्महावक्षा यस्यार्यो।असुमते गतः

apāsya mātṛśuśrūṣāmanarthe so|avatiṣṭhatām
dīrghabāhurmahāvakṣā yasyāryo|asumate gataḥ

बहुपुत्रो दरिद्रश्च ज्वररोगसमन्वितः
स भूयात्सततक्लेशी यस्यार्यो।अनुमते गतः

bahuputro daridraśca jvararogasamanvitaḥ
sa bhūyātsatatakleśī yasyāryo|anumate gataḥ

आशामाशम् समानानाम् दीनानामूर्ध्वचक्षुषाम्
आर्थिनाम् वितथाम् कुर्याद्यस्यार्यो।अनुमते गतः

āśāmāśam samānānām dīnānāmūrdhvacakṣuṣām
ārthinām vitathām kuryādyasyāryo|anumate gataḥ

मायया रमताम् नित्यम् परुषः पिशुनो।अशुचिः
राज्ज़्नो भीत स्त्वधर्मात्मा यस्यार्यो।अनुमते गतः

māyayā ramatām nityam paruṣaḥ piśuno|aśuciḥ
rājzno bhīta stvadharmātmā yasyāryo|anumate gataḥ

ऋतुस्नाताम् सतीम् भार्यामृतुकालानुरोधिनीम्
अतिवर्तेत दुष्टात्मा यस्यार्यो।अनुमते गतः

ṛtusnātām satīm bhāryāmṛtukālānurodhinīm
ativarteta duṣṭātmā yasyāryo|anumate gataḥ

धर्मदारान् परित्यज्य परदारान्नि षेवताम्
त्यक्तधर्मरतिर्मूढो यस्यार्यो।अनुमते गतः

dharmadārān parityajya paradārānni ṣevatām
tyaktadharmaratirmūḍho yasyāryo|anumate gataḥ

विप्रलु प्तप्रजातस्य दुष्कृतम् ब्राह्मणस्य यत्
तदेव प्रतिपद्येत यस्यार्यो।अनुमते गतः

vipralu ptaprajātasya duṣkṛtam brāhmaṇasya yat
tadeva pratipadyeta yasyāryo|anumate gataḥ

पानीयदूषके पापम् तथैव विषदायके
यत्तदेकः स लभताम् यस्यार्यो।अनुमते गतः

pānīyadūṣake pāpam tathaiva viṣadāyake
yattadekaḥ sa labhatām yasyāryo|anumate gataḥ

ब्राह्मणायोद्यताम् पूजाम् विहन्तु कलुषेन्द्रियः
बालवत्साम् च गाम् दोग्दु यस्यर्यो।अनुमते गतः

brāhmaṇāyodyatām pūjām vihantu kaluṣendriyaḥ
bālavatsām ca gām dogdu yasyaryo|anumate gataḥ

तृष्णार्तम् सति पानीये विप्रलम्भेन योजयेत्
लभेत तस्य यत्पापम् यस्यार्यो।अनुमते गतः

tṛṣṇārtam sati pānīye vipralambhena yojayet
labheta tasya yatpāpam yasyāryo|anumate gataḥ

भक्त्या विवदमानेषु मार्गमाश्रित्य पश्यतः
तस्य पापेन युज्येत यस्यार्यो।अनुमते गतः

bhaktyā vivadamāneṣu mārgamāśritya paśyataḥ
tasya pāpena yujyeta yasyāryo|anumate gataḥ

विहीनाम् पति पुत्राभ्याम् कौसल्याम् पार्थिव आत्मजः
एवम् आश्वसयन्न् एव दुह्ख आर्तः निपपात ह

vihīnām pati putrābhyām kausalyām pārthiva ātmajaḥ
evam āśvasayann eva duhkha ārtaḥ nipapāta ha

तथा तु शपथैः कष्टैः शपमानम् अचेतनम्
भरतम् शोक सम्तप्तम् कौसल्या वाक्यम् अब्रवीत्

tathā tu śapathaiḥ kaṣṭaiḥ śapamānam acetanam
bharatam śoka samtaptam kausalyā vākyam abravīt

मम दुह्खम् इदम् पुत्र भूयः समुपजायते
शपथैः शपमानो हि प्राणान् उपरुणत्सि मे

mama duhkham idam putra bhūyaḥ samupajāyate
śapathaiḥ śapamāno hi prāṇān uparuṇatsi me

दिष्ट्या न चलितः धर्मात् आत्मा ते सह लक्ष्मणः
वत्स सत्य प्रतिज्ञो मे सताम् लोकान् अवाप्स्यसि

diṣṭyā na calitaḥ dharmāt ātmā te saha lakṣmaṇaḥ
vatsa satya pratijño me satām lokān avāpsyasi

इत्युक्त्वा चाङ्कमानीय भरतम् भ्रातृवत्सलम्
परिष्वज्य महाबाहुम् रुरोद भृशदुःखिता

ityuktvā cāṅkamānīya bharatam bhrātṛvatsalam
pariṣvajya mahābāhum ruroda bhṛśaduḥkhitā

एवम् विलपमानस्य दुह्ख आर्तस्य महात्मनः
मोहाच् च शोक सम्रोधात् बभूव लुलितम् मनः

evam vilapamānasya duhkha ārtasya mahātmanaḥ
mohāc ca śoka samrodhāt babhūva lulitam manaḥ

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे पञ्चसप्ततितमः सर्गः

ityārṣe śrīmadrāmāyaṇe ādikāvye ayodhyākāṇḍe pañcasaptatitamaḥ sargaḥ