अपश्यंस् तु ततः तत्र पितरम् पितुर् आलये
जगाम भरतः द्रष्टुम् मातरम् मातुर् आलये

apaśyaṃs tu tataḥ tatra pitaram pitur ālaye
jagāma bharataḥ draṣṭum mātaram mātur ālaye

अनुप्राप्तम् तु तम् दृष्ट्वा कैकेयी प्रोषितम् सुतम्
उत्पपात तदा हृष्टा त्यक्त्वा सौवर्ण मानसम्

anuprāptam tu tam dṛṣṭvā kaikeyī proṣitam sutam
utpapāta tadā hṛṣṭā tyaktvā sauvarṇa mānasam

स प्रविश्य एव धर्म आत्मा स्व गृहम् श्री विवर्जितम्
भरतः प्रेक्ष्य जग्राह जनन्याः चरणौ शुभौ

sa praviśya eva dharma ātmā sva gṛham śrī vivarjitam
bharataḥ prekṣya jagrāha jananyāḥ caraṇau śubhau

सा तम् मूर्ध्नि समुपाघ्राय परिष्वज्य यशस्विनम्
अङ्के भरतम् आरोप्य प्रष्टुम् समुपचक्रमे

sā tam mūrdhni samupāghrāya pariṣvajya yaśasvinam
aṅke bharatam āropya praṣṭum samupacakrame

अद्य ते कतिचित् रात्र्यः च्युतस्य आर्यक वेश्मनः
अपि न अध्व श्रमः शीघ्रम् रथेन आपततः तव

adya te katicit rātryaḥ cyutasya āryaka veśmanaḥ
api na adhva śramaḥ śīghram rathena āpatataḥ tava

आर्यकः ते सुकुशलो युधा जिन् मातुलः तव
प्रवासाच् च सुखम् पुत्र सर्वम् मे वक्तुम् अर्हसि

āryakaḥ te sukuśalo yudhā jin mātulaḥ tava
pravāsāc ca sukham putra sarvam me vaktum arhasi

एवम् पृष्ठः तु कैकेय्या प्रियम् पार्थिव नन्दनः
आचष्ट भरतः सर्वम् मात्रे राजीव लोचनः

evam pṛṣṭhaḥ tu kaikeyyā priyam pārthiva nandanaḥ
ācaṣṭa bharataḥ sarvam mātre rājīva locanaḥ

अद्य मे सप्तमी रात्रिः च्युतस्य आर्यक वेश्मनः
अम्बायाः कुशली तातः युधाजिन् मातुलः च मे

adya me saptamī rātriḥ cyutasya āryaka veśmanaḥ
ambāyāḥ kuśalī tātaḥ yudhājin mātulaḥ ca me

यन् मे धनम् च रत्नम् च ददौ राजा परम् तपः
परिश्रान्तम् पथि अभवत् ततः अहम् पूर्वम् आगतः

yan me dhanam ca ratnam ca dadau rājā param tapaḥ
pariśrāntam pathi abhavat tataḥ aham pūrvam āgataḥ

राज वाल्य हरैः दूतैअः त्वर्यमाणो अहम् आगतः
यद् अहम् प्रष्टुम् इच्चामि तत् अम्बा वक्तुम् अर्हसि

rāja vālya haraiḥ dūtaiaḥ tvaryamāṇo aham āgataḥ
yad aham praṣṭum iccāmi tat ambā vaktum arhasi

शून्यो अयम् शयनीयः ते पर्यन्को हेम भूषितः
न च अयम् इक्ष्वाकु जनः प्रहृष्टः प्रतिभाति मे

śūnyo ayam śayanīyaḥ te paryanko hema bhūṣitaḥ
na ca ayam ikṣvāku janaḥ prahṛṣṭaḥ pratibhāti me

राजा भवति भूयिष्ठ्गम् इह अम्बाया निवेशने
तम् अहम् न अद्य पश्यामि द्रष्टुम् इच्चन्न् इह आगतः

rājā bhavati bhūyiṣṭhgam iha ambāyā niveśane
tam aham na adya paśyāmi draṣṭum iccann iha āgataḥ

पितुर् ग्रहीष्ये चरणौ तम् मम आख्याहि पृच्चतः
आहोस्विद् अम्ब ज्येष्ठायाः कौसल्याया निवेशने

pitur grahīṣye caraṇau tam mama ākhyāhi pṛccataḥ
āhosvid amba jyeṣṭhāyāḥ kausalyāyā niveśane

तम् प्रत्युवाच कैकेयी प्रियवद् घोरम् अप्रियम्
अजानन्तम् प्रजानन्ती राज्य लोभेन मोहिता

tam pratyuvāca kaikeyī priyavad ghoram apriyam
ajānantam prajānantī rājya lobhena mohitā

या गतिः सर्व भूतानाम् ताम् गतिम् ते पिता गतः
राजा महात्मा तेजस्वी यायजूकः सताम् गतिः

yā gatiḥ sarva bhūtānām tām gatim te pitā gataḥ
rājā mahātmā tejasvī yāyajūkaḥ satām gatiḥ

तत् श्रुत्वा भरतः वाक्यम् धर्म अभिजनवान् शुचिः
पपात सहसा भूमौ पितृ शोक बल अर्दितः

tat śrutvā bharataḥ vākyam dharma abhijanavān śuciḥ
papāta sahasā bhūmau pitṛ śoka bala arditaḥ

हा हातो।अस्मीति कृपणाम् दीनाम् वाचमुदीरयन्
निपपात महाबाहुर्बाहु विक्षिप्य वीर्यवान्

hā hāto|asmīti kṛpaṇām dīnām vācamudīrayan
nipapāta mahābāhurbāhu vikṣipya vīryavān

ततः शोकेन सम्वीतः पितुर् मरण दुह्खितः
विललाप महा तेजा भ्रान्त आकुलित चेतनः

tataḥ śokena samvītaḥ pitur maraṇa duhkhitaḥ
vilalāpa mahā tejā bhrānta ākulita cetanaḥ

एतत् सुरुचिरम् भाति पितुर् मे शयनम् पुरा
शशिनेवामलम् रात्रौ गगनम् तोयदात्यये

etat suruciram bhāti pitur me śayanam purā
śaśinevāmalam rātrau gaganam toyadātyaye

तत् इदम् न विभाति अद्य विहीनम् तेन धीमता
व्योमेव श्शिना हीनमप्भुष्क इव सागरः

tat idam na vibhāti adya vihīnam tena dhīmatā
vyomeva śśinā hīnamapbhuṣka iva sāgaraḥ

बाष्पमुत्सृज्य कण्ठे स्वात्मना परिपीडितः
आच्चाद्य वदनम् श्रीमद्वस्त्रेण जयताम् वरः

bāṣpamutsṛjya kaṇṭhe svātmanā paripīḍitaḥ
āccādya vadanam śrīmadvastreṇa jayatām varaḥ

तम् आर्तम् देव सम्काशम् समीक्ष्य पतितम् भुवि
निकृत्तमिव सालस्य स्कन्धम् परशुना वने

tam ārtam deva samkāśam samīkṣya patitam bhuvi
nikṛttamiva sālasya skandham paraśunā vane

उत्तिष्ठ उत्तिष्ठ किम् शेषे राज पुत्र महा यशः
त्वद् विधा न हि शोचन्ति सन्तः सदसि सम्मताः

uttiṣṭha uttiṣṭha kim śeṣe rāja putra mahā yaśaḥ
tvad vidhā na hi śocanti santaḥ sadasi sammatāḥ

दानयज्ञाधिकारा हि शीलश्रुतिवचोनुगा
बुद्धिस्ते बुद्धिसम्पन्न प्रभेवार्कस्य मन्दिरे

dānayajñādhikārā hi śīlaśrutivaconugā
buddhiste buddhisampanna prabhevārkasya mandire

स रुदत्या चिरम् कालम् भूमौ विपरिवृत्य च
जननीम् प्रत्युवाच इदम् शोकैः बहुभिर् आवृतः

sa rudatyā ciram kālam bhūmau viparivṛtya ca
jananīm pratyuvāca idam śokaiḥ bahubhir āvṛtaḥ

अभिषेक्ष्यति रामम् तु राजा यज्ञम् नु यक्ष्यति
इति अहम् कृत सम्कल्पो हृष्टः यात्राम् अयासिषम्

abhiṣekṣyati rāmam tu rājā yajñam nu yakṣyati
iti aham kṛta samkalpo hṛṣṭaḥ yātrām ayāsiṣam

तत् इदम् हि अन्यथा भूतम् व्यवदीर्णम् मनो मम
पितरम् यो न पश्यामि नित्यम् प्रिय हिते रतम्

tat idam hi anyathā bhūtam vyavadīrṇam mano mama
pitaram yo na paśyāmi nityam priya hite ratam

अम्ब केन अत्यगात् राजा व्याधिना मय्य् अनागते
धन्या राम आदयः सर्वे यैः पिता संस्कृतः स्वयम्

amba kena atyagāt rājā vyādhinā mayy anāgate
dhanyā rāma ādayaḥ sarve yaiḥ pitā saṃskṛtaḥ svayam

न नूनम् माम् महा राजः प्राप्तम् जानाति कीर्तिमान्
उपजिघ्रेद्द् हि माम् मूर्ध्नि तातः सम्नम्य सत्वरम्

na nūnam mām mahā rājaḥ prāptam jānāti kīrtimān
upajighredd hi mām mūrdhni tātaḥ samnamya satvaram

क्व स पाणिः सुख स्पर्शः तातस्य अक्लिष्ट कर्मणः
येन माम् रजसा ध्वस्तम् अभीक्ष्णम् परिमार्जति

kva sa pāṇiḥ sukha sparśaḥ tātasya akliṣṭa karmaṇaḥ
yena mām rajasā dhvastam abhīkṣṇam parimārjati

यो मे भ्राता पिता बन्धुर् यस्य दासो अस्मि धीमतः
तस्य माम् शीघ्रम् आख्याहि रामस्य अक्लिष्ट कर्मणः

yo me bhrātā pitā bandhur yasya dāso asmi dhīmataḥ
tasya mām śīghram ākhyāhi rāmasya akliṣṭa karmaṇaḥ

पिता हि भवति ज्येष्ठो धर्मम् आर्यस्य जानतः
तस्य पादौ ग्रहीष्यामि स हि इदानीम् गतिर् मम

pitā hi bhavati jyeṣṭho dharmam āryasya jānataḥ
tasya pādau grahīṣyāmi sa hi idānīm gatir mama

धर्मविद्धर्मनित्यश्च सत्यसन्धो दृढव्रतः
आर्ये किम् अब्रवीद् राजा पिता मे सत्य विक्रमः

dharmaviddharmanityaśca satyasandho dṛḍhavrataḥ
ārye kim abravīd rājā pitā me satya vikramaḥ

पश्चिमम् साधु संदेशम् इच्चामि श्रोतुम् आत्मनः
इति पृष्टा यथा तत्त्वम् कैकेयी वाक्यम् अब्रवीत्

paścimam sādhu saṃdeśam iccāmi śrotum ātmanaḥ
iti pṛṣṭā yathā tattvam kaikeyī vākyam abravīt

राम इति राजा विलपन् हा सीते लक्ष्मण इति च
स महात्मा परम् लोकम् गतः गतिमताम् वरः

rāma iti rājā vilapan hā sīte lakṣmaṇa iti ca
sa mahātmā param lokam gataḥ gatimatām varaḥ

इमाम् तु पश्चिमाम् वाचम् व्याजहार पिता तव
काल धर्म परिक्षिप्तः पाशैः इव महा गजः

imām tu paścimām vācam vyājahāra pitā tava
kāla dharma parikṣiptaḥ pāśaiḥ iva mahā gajaḥ

सिद्ध अर्थाः तु नरा रामम् आगतम् सीतया सह
लक्ष्मणम् च महा बाहुम् द्रक्ष्यन्ति पुनर् आगतम्

siddha arthāḥ tu narā rāmam āgatam sītayā saha
lakṣmaṇam ca mahā bāhum drakṣyanti punar āgatam

तत् श्रुत्वा विषसाद एव द्वितीया प्रिय शंसनात्
विषण्ण वदनो भूत्वा भूयः पप्रच्च मातरम्

tat śrutvā viṣasāda eva dvitīyā priya śaṃsanāt
viṣaṇṇa vadano bhūtvā bhūyaḥ papracca mātaram

क्व च इदानीम् स धर्म आत्मा कौसल्य आनन्द वर्धनः
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा सीतया च समम् गतः

kva ca idānīm sa dharma ātmā kausalya ānanda vardhanaḥ
lakṣmaṇena saha bhrātrā sītayā ca samam gataḥ

तथा पृष्टा यथा तत्त्वम् आख्यातुम् उपचक्रमे
माता अस्य युगपद् वाक्यम् विप्रियम् प्रिय शन्कया

tathā pṛṣṭā yathā tattvam ākhyātum upacakrame
mātā asya yugapad vākyam vipriyam priya śankayā

स हि राज सुतः पुत्र चीर वासा महा वनम्
दण्डकान् सह वैदेह्या लक्ष्मण अनुचरः गतः

sa hi rāja sutaḥ putra cīra vāsā mahā vanam
daṇḍakān saha vaidehyā lakṣmaṇa anucaraḥ gataḥ

तत् श्रुत्वा भरतः त्रस्तः भ्रातुः चारित्र शन्कया
स्वस्य वंशस्य माहात्म्यात् प्रष्टुम् समुपचक्रमे

tat śrutvā bharataḥ trastaḥ bhrātuḥ cāritra śankayā
svasya vaṃśasya māhātmyāt praṣṭum samupacakrame

कच्चिन् न ब्राह्मण वधम् हृतम् रामेण कस्यचित्
कच्चिन् न आढ्यो दरिद्रः वा तेन अपापो विहिंसितः

kaccin na brāhmaṇa vadham hṛtam rāmeṇa kasyacit
kaccin na āḍhyo daridraḥ vā tena apāpo vihiṃsitaḥ

कच्चिन् न पर दारान् वा राज पुत्रः अभिमन्यते
कस्मात् स दण्डक अरण्ये भ्रूणहा इव विवासितः

kaccin na para dārān vā rāja putraḥ abhimanyate
kasmāt sa daṇḍaka araṇye bhrūṇahā iva vivāsitaḥ

अथ अस्य चपला माता तत् स्व कर्म यथा तथम्
तेन एव स्त्री स्वभावेन व्याहर्तुम् उपचक्रमे

atha asya capalā mātā tat sva karma yathā tatham
tena eva strī svabhāvena vyāhartum upacakrame

एवमुक्ता तु कैकेयी भरतेन महात्मना
उवाच वचनम् हृष्टा मूढा पण्डितमानिनी

evamuktā tu kaikeyī bharatena mahātmanā
uvāca vacanam hṛṣṭā mūḍhā paṇḍitamāninī

न ब्राह्मण धनम् किंचिद्द् हृतम् रामेण कस्यचित्
कश्चिन् न आढ्यो दरिद्रः वा तेन अपापो विहिंसितः

na brāhmaṇa dhanam kiṃcidd hṛtam rāmeṇa kasyacit
kaścin na āḍhyo daridraḥ vā tena apāpo vihiṃsitaḥ

मया तु पुत्र श्रुत्वा एव रामस्य एव अभिषेचनम्

mayā tu putra śrutvā eva rāmasya eva abhiṣecanam

स स्व वृत्तिम् समास्थाय पिता ते तत् तथा अकरोत्

sa sva vṛttim samāsthāya pitā te tat tathā akarot

तम् अपश्यन् प्रियम् पुत्रम् मही पालो महा यशाः

tam apaśyan priyam putram mahī pālo mahā yaśāḥ

त्वया तु इदानीम् धर्मज्ञ राजत्वम् अवलम्ब्यताम्

tvayā tu idānīm dharmajña rājatvam avalambyatām

मा शोकम् मा च सम्तापम् धैर्यमाश्रय पुत्रक

mā śokam mā ca samtāpam dhairyamāśraya putraka

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे द्विसप्ततितमः सर्गः

ityārṣe śrīmadrāmāyaṇe ādikāvye ayodhyākāṇḍe dvisaptatitamaḥ sargaḥ