वधमप्रतिरूपम् तु महर्षेस्तस्य राघवः
विलपन्ने व धर्मात्मा कौसल्याम् पुन रब्रवीत्

vadhamapratirūpam tu maharṣestasya rāghavaḥ
vilapanne va dharmātmā kausalyām puna rabravīt

तत् अज्ञानान् महत् पापम् कृत्वा सम्कुलित इन्द्रियः
एकः तु अचिन्तयम् बुद्ध्या कथम् नु सुकृतम् भवेत्

tat ajñānān mahat pāpam kṛtvā samkulita indriyaḥ
ekaḥ tu acintayam buddhyā katham nu sukṛtam bhavet

ततः तम् घटम् आदय पूर्णम् परम वारिणा
आश्रमम् तम् अहम् प्राप्य यथा आख्यात पथम् गतः

tataḥ tam ghaṭam ādaya pūrṇam parama vāriṇā
āśramam tam aham prāpya yathā ākhyāta patham gataḥ

तत्र अहम् दुर्बलाव् अन्धौ वृद्धाव् अपरिणायकौ
अपश्यम् तस्य पितरौ लून पक्षाव् इव द्विजौ

tatra aham durbalāv andhau vṛddhāv apariṇāyakau
apaśyam tasya pitarau lūna pakṣāv iva dvijau

शोकोपहतचित्तश्च भयसम्त्रस्तचेतनः
तच्चाश्रमपदम् गत्वा भूयः शोकमहम् गतः

śokopahatacittaśca bhayasamtrastacetanaḥ
taccāśramapadam gatvā bhūyaḥ śokamaham gataḥ

पद शब्दम् तु मे श्रुत्वा मुनिर् वाक्यम् अभाषत
किम् चिरायसि मे पुत्र पानीयम् क्षिप्रम् आनय

pada śabdam tu me śrutvā munir vākyam abhāṣata
kim cirāyasi me putra pānīyam kṣipram ānaya

यन् निमित्तम् इदम् तात सलिले क्रीडितम् त्वया
उत्कण्ठिता ते माता इयम् प्रविश क्षिप्रम् आश्रमम्

yan nimittam idam tāta salile krīḍitam tvayā
utkaṇṭhitā te mātā iyam praviśa kṣipram āśramam

यद् व्यलीकम् कृतम् पुत्र मात्रा ते यदि वा मया
न तन् मनसि कर्तव्यम् त्वया तात तपस्विना

yad vyalīkam kṛtam putra mātrā te yadi vā mayā
na tan manasi kartavyam tvayā tāta tapasvinā

त्वम् गतिस् तु अगतीनाम् च चक्षुस् त्वम् हीन चक्षुषाम्
समासक्ताः त्वयि प्राणाः किंचिन् नौ न अभिभाषसे

tvam gatis tu agatīnām ca cakṣus tvam hīna cakṣuṣām
samāsaktāḥ tvayi prāṇāḥ kiṃcin nau na abhibhāṣase

मुनिम् अव्यक्तया वाचा तम् अहम् सज्जमानया
हीन व्यन्जनया प्रेक्ष्य भीतः भीतैव अब्रुवम्

munim avyaktayā vācā tam aham sajjamānayā
hīna vyanjanayā prekṣya bhītaḥ bhītaiva abruvam

मनसः कर्म चेष्टाभिर् अभिसंस्तभ्य वाग् बलम्
आचचक्षे तु अहम् तस्मै पुत्र व्यसनजम् भयम्

manasaḥ karma ceṣṭābhir abhisaṃstabhya vāg balam
ācacakṣe tu aham tasmai putra vyasanajam bhayam

क्षत्रियो अहम् दशरथो न अहम् पुत्रः महात्मनः
सज्जन अवमतम् दुह्खम् इदम् प्राप्तम् स्व कर्मजम्

kṣatriyo aham daśaratho na aham putraḥ mahātmanaḥ
sajjana avamatam duhkham idam prāptam sva karmajam

भगवम्ः च अपहस्तः अहम् सरयू तीरम् आगतः
जिघांसुः श्वा पदम् किंचिन् निपाने वा आगतम् गजम्

bhagavamḥ ca apahastaḥ aham sarayū tīram āgataḥ
jighāṃsuḥ śvā padam kiṃcin nipāne vā āgatam gajam

ततः श्रुतः मया शब्दो जले कुम्भस्य पूर्यतः
द्विपो अयम् इति मत्वा हि बाणेन अभिहतः मया

tataḥ śrutaḥ mayā śabdo jale kumbhasya pūryataḥ
dvipo ayam iti matvā hi bāṇena abhihataḥ mayā

गत्वा नद्याः ततः तीरम् अपश्यम् इषुणा हृदि
विनिर्भिन्नम् गत प्राणम् शयानम् भुवि तापसम्

gatvā nadyāḥ tataḥ tīram apaśyam iṣuṇā hṛdi
vinirbhinnam gata prāṇam śayānam bhuvi tāpasam

भगवन् शब्दम् आलक्ष्य मया गज जिघांसुना
विसृष्टः अम्भसि नाराचः तेन ते निहतः सुतः

bhagavan śabdam ālakṣya mayā gaja jighāṃsunā
visṛṣṭaḥ ambhasi nārācaḥ tena te nihataḥ sutaḥ

ततस्तस्यैव वचनादुपेत्य परितप्यतः
स मया सहसा बण उद्धृतो मर्मतस्तदा

tatastasyaiva vacanādupetya paritapyataḥ
sa mayā sahasā baṇa uddhṛto marmatastadā

स च उद्धृतेन बाणेन तत्र एव स्वर्गम् आस्थितः
भगवन्ताव् उभौ शोचन्न् अन्धाव् इति विलप्य च

sa ca uddhṛtena bāṇena tatra eva svargam āsthitaḥ
bhagavantāv ubhau śocann andhāv iti vilapya ca

अज्ञानात् भवतः पुत्रः सहसा अभिहतः मया
शेषम् एवम् गते यत् स्यात् तत् प्रसीदतु मे मुनिः

ajñānāt bhavataḥ putraḥ sahasā abhihataḥ mayā
śeṣam evam gate yat syāt tat prasīdatu me muniḥ

स तत् श्रुत्वा वचः क्रूरम् निह्श्वसन् शोक कर्शितः
नाशकत्तीव्रमायासमकर्तुम् भगवानृषिः

sa tat śrutvā vacaḥ krūram nihśvasan śoka karśitaḥ
nāśakattīvramāyāsamakartum bhagavānṛṣiḥ

सबाष्पपूर्णवदनो निःश्वसन् शोककर्शितः
माम् उवाच महा तेजाः कृत अन्जलिम् उपस्थितम्

sabāṣpapūrṇavadano niḥśvasan śokakarśitaḥ
mām uvāca mahā tejāḥ kṛta anjalim upasthitam

यद्य् एतत् अशुभम् कर्म न स्म मे कथयेः स्वयम्
फलेन् मूर्धा स्म ते राजन् सद्यः शत सहस्रधा

yady etat aśubham karma na sma me kathayeḥ svayam
phalen mūrdhā sma te rājan sadyaḥ śata sahasradhā

क्षत्रियेण वधो राजन् वानप्रस्थे विशेषतः
ज्ञान पूर्वम् कृतः स्थानाच् च्यावयेद् अपि वज्रिणम्

kṣatriyeṇa vadho rājan vānaprasthe viśeṣataḥ
jñāna pūrvam kṛtaḥ sthānāc cyāvayed api vajriṇam

सप्तधा तु फलेन्मूर्धा मुनौ तपसि तिष्ठति
ज्ञानाद्विसृजतः शस्त्रम् तादृशे ब्रह्मचारिणि

saptadhā tu phalenmūrdhā munau tapasi tiṣṭhati
jñānādvisṛjataḥ śastram tādṛśe brahmacāriṇi

अज्ञानाद्द् हि कृतम् यस्मात् इदम् तेन एव जीवसि
अपि हि अद्य कुलम् नस्यात् राघवाणाम् कुतः भवान्

ajñānādd hi kṛtam yasmāt idam tena eva jīvasi
api hi adya kulam nasyāt rāghavāṇām kutaḥ bhavān

नय नौ नृप तम् देशम् इति माम् च अभ्यभाषत
अद्य तम् द्रष्टुम् इच्चावः पुत्रम् पश्चिम दर्शनम्

naya nau nṛpa tam deśam iti mām ca abhyabhāṣata
adya tam draṣṭum iccāvaḥ putram paścima darśanam

अथ अहम् एकः तम् देशम् नीत्वा तौ भृश दुह्खितौ
अस्पर्शयम् अहम् पुत्रम् तम् मुनिम् सह भार्यया

atha aham ekaḥ tam deśam nītvā tau bhṛśa duhkhitau
asparśayam aham putram tam munim saha bhāryayā

तौ पुत्रम् आत्मनः स्पृष्ट्वा तम् आसाद्य तपस्विनौ
निपेततुः शरीरे अस्य पिता च अस्य इदम् अब्रवीत्

tau putram ātmanaḥ spṛṣṭvā tam āsādya tapasvinau
nipetatuḥ śarīre asya pitā ca asya idam abravīt

न न्व् अहम् ते प्रियः पुत्र मातरम् पश्य धार्मिक
किम् नु न आलिन्गसे पुत्र सुकुमार वचो वद

na nv aham te priyaḥ putra mātaram paśya dhārmika
kim nu na ālingase putra sukumāra vaco vada

न त्वहम् ते प्रियः पुत्र मातरम् पस्य धार्मिक
किम् नु नालिङ्गसे पुत्र सुकुमार वचो वद

na tvaham te priyaḥ putra mātaram pasya dhārmika
kim nu nāliṅgase putra sukumāra vaco vada

कस्य वा अपर रात्रे अहम् श्रोष्यामि हृदयम् गमम्
अधीयानस्य मधुरम् शास्त्रम् वा अन्यद् विशेषतः

kasya vā apara rātre aham śroṣyāmi hṛdayam gamam
adhīyānasya madhuram śāstram vā anyad viśeṣataḥ

को माम् संध्याम् उपास्य एव स्नात्वा हुत हुत अशनः
श्लाघयिष्यति उपासीनः पुत्र शोक भय अर्दितम्

ko mām saṃdhyām upāsya eva snātvā huta huta aśanaḥ
ślāghayiṣyati upāsīnaḥ putra śoka bhaya arditam

कन्द मूल फलम् हृत्वा को माम् प्रियम् इव अतिथिम्
भोजयिष्यति अकर्मण्यम् अप्रग्रहम् अनायकम्

kanda mūla phalam hṛtvā ko mām priyam iva atithim
bhojayiṣyati akarmaṇyam apragraham anāyakam

इमाम् अन्धाम् च वृद्धाम् च मातरम् ते तपस्विनीम्
कथम् पुत्र भरिष्यामि कृपणाम् पुत्र गर्धिनीम्

imām andhām ca vṛddhām ca mātaram te tapasvinīm
katham putra bhariṣyāmi kṛpaṇām putra gardhinīm

तिष्ठ मा मा गमः पुत्र यमस्य सदनम् प्रति
श्वो मया सह गन्ता असि जनन्या च समेधितः

tiṣṭha mā mā gamaḥ putra yamasya sadanam prati
śvo mayā saha gantā asi jananyā ca samedhitaḥ

उभाव् अपि च शोक आर्ताव् अनाथौ कृपणौ वने
क्षिप्रम् एव गमिष्यावः त्वया हीनौ यम क्षयम्

ubhāv api ca śoka ārtāv anāthau kṛpaṇau vane
kṣipram eva gamiṣyāvaḥ tvayā hīnau yama kṣayam

ततः वैवस्वतम् दृष्ट्वा तम् प्रवक्ष्यामि भारतीम्
क्षमताम् धर्म राजो मे बिभृयात् पितराव् अयम्

tataḥ vaivasvatam dṛṣṭvā tam pravakṣyāmi bhāratīm
kṣamatām dharma rājo me bibhṛyāt pitarāv ayam

दातुमर्हति धर्मात्मा लोकपालो महायशाः
ईदृषस्य ममाक्षय्या मेकामभयदक्षिणाम्

dātumarhati dharmātmā lokapālo mahāyaśāḥ
īdṛṣasya mamākṣayyā mekāmabhayadakṣiṇām

अपापो असि यथा पुत्र निहतः पाप कर्मणा
तेन सत्येन गच्च आशु ये लोकाः शस्त्र योधिनाम्

apāpo asi yathā putra nihataḥ pāpa karmaṇā
tena satyena gacca āśu ye lokāḥ śastra yodhinām

यान्ति शूरा गतिम् याम् च सम्ग्रामेष्व् अनिवर्तिनः
हताः तु अभिमुखाः पुत्र गतिम् ताम् परमाम् व्रज

yānti śūrā gatim yām ca samgrāmeṣv anivartinaḥ
hatāḥ tu abhimukhāḥ putra gatim tām paramām vraja

याम् गतिम् सगरः शैब्यो दिलीपो जनमेजयः
नहुषो धुन्धुमारः च प्राप्ताः ताम् गच्च पुत्रक

yām gatim sagaraḥ śaibyo dilīpo janamejayaḥ
nahuṣo dhundhumāraḥ ca prāptāḥ tām gacca putraka

या गतिः सर्व साधूनाम् स्वाध्यायात् पतसः च या
भूमिदस्य आहित अग्नेः चएक पत्नी व्रतस्य च

yā gatiḥ sarva sādhūnām svādhyāyāt patasaḥ ca yā
bhūmidasya āhita agneḥ caeka patnī vratasya ca

न हि तु अस्मिन् कुले जातः गच्चति अकुशलाम् गतिम्
स तु यास्यति येन त्वम् निहतो मम बान्धवः

na hi tu asmin kule jātaḥ gaccati akuśalām gatim
sa tu yāsyati yena tvam nihato mama bāndhavaḥ

एवम् स कृपणम् तत्र पर्यदेवयत असकृत्
ततः अस्मै कर्तुम् उदकम् प्रवृत्तः सह भार्यया

evam sa kṛpaṇam tatra paryadevayata asakṛt
tataḥ asmai kartum udakam pravṛttaḥ saha bhāryayā

स तु दिव्येन रूपेण मुनि पुत्रः स्व कर्मभिः
स्वर्गमाध्यारुहत् ख्षिप्रम् शक्रेण सह खर्मवित्

sa tu divyena rūpeṇa muni putraḥ sva karmabhiḥ
svargamādhyāruhat khṣipram śakreṇa saha kharmavit

आबभाषे च वृद्धौ तौ सह शक्रेण तापसः
आश्वास्य च मुहूर्तम् तु पितरौ वाक्यम् अब्रवीत्

ābabhāṣe ca vṛddhau tau saha śakreṇa tāpasaḥ
āśvāsya ca muhūrtam tu pitarau vākyam abravīt

स्थानम् अस्मि महत् प्राप्तः भवतोह् परिचारणात्
भवन्ताव् अपि च क्षिप्रम् मम मूलम् उपैष्यतः

sthānam asmi mahat prāptaḥ bhavatoh paricāraṇāt
bhavantāv api ca kṣipram mama mūlam upaiṣyataḥ

एवम् उक्त्वा तु दिव्येन विमानेन वपुष्मता
आरुरोह दिवम् क्षिप्रम् मुनि पुत्रः जित इन्द्रियः

evam uktvā tu divyena vimānena vapuṣmatā
āruroha divam kṣipram muni putraḥ jita indriyaḥ

स कृत्वा तु उदकम् तूर्णम् तापसः सह भार्यया
माम् उवाच महा तेजाः कृत अन्जलिम् उपस्थितम्

sa kṛtvā tu udakam tūrṇam tāpasaḥ saha bhāryayā
mām uvāca mahā tejāḥ kṛta anjalim upasthitam

अद्य एव जहि माम् राजन् मरणे न अस्ति मे व्यथा
यत् शरेण एक पुत्रम् माम् त्वम् अकार्षीर् अपुत्रकम्

adya eva jahi mām rājan maraṇe na asti me vyathā
yat śareṇa eka putram mām tvam akārṣīr aputrakam

त्वया तु यद् अविज्ञानान् निहतः मे सुतः शुचिः
तेन त्वाम् अभिशप्स्यामि सुदुह्खम् अतिदारुणम्

tvayā tu yad avijñānān nihataḥ me sutaḥ śuciḥ
tena tvām abhiśapsyāmi suduhkham atidāruṇam

पुत्र व्यसनजम् दुह्खम् यद् एतन् मम साम्प्रतम्
एवम् त्वम् पुत्र शोकेन राजन् कालम् करिष्यसि

putra vyasanajam duhkham yad etan mama sāmpratam
evam tvam putra śokena rājan kālam kariṣyasi

अज्ञानात्तु हतो यस्मात् क्षत्रियेण त्वया मुनिः
तस्मात्त्वाम् नाविशत्याशु ब्रह्महत्या नराधिप

ajñānāttu hato yasmāt kṣatriyeṇa tvayā muniḥ
tasmāttvām nāviśatyāśu brahmahatyā narādhipa

त्वामप्येतादृशो भावः क्षिप्रमेव गमिष्यति
जीवितान्तकरो घोरो दातारमिव दक्षिणा

tvāmapyetādṛśo bhāvaḥ kṣiprameva gamiṣyati
jīvitāntakaro ghoro dātāramiva dakṣiṇā

एवम् शापम् मयि न्यस्य विलप्य करुणम् बहु
चितामारोप्य देहम् तन्मिथुनम् स्वर्गमभ्ययात्

evam śāpam mayi nyasya vilapya karuṇam bahu
citāmāropya deham tanmithunam svargamabhyayāt

तदेतच्चिन्तयानेन स्मऋतम् पापम् मया स्वयम्
तदा बाल्यात्कृतम् देवि शब्दवेध्यनुकर्षिणा

tadetaccintayānena smaṛtam pāpam mayā svayam
tadā bālyātkṛtam devi śabdavedhyanukarṣiṇā

तस्यायम् कर्मणो देवि विपाकः समुपस्थितः
अपथ्यैः सह सम्भुक्ते व्याधिरन्नरसे यथा

tasyāyam karmaṇo devi vipākaḥ samupasthitaḥ
apathyaiḥ saha sambhukte vyādhirannarase yathā

तस्मान् माम् आगतम् भद्रे तस्य उदारस्य तत् वचः
यद् अहम् पुत्र शोकेन सम्त्यक्ष्याम्य् अद्य जीवितम्

tasmān mām āgatam bhadre tasya udārasya tat vacaḥ
yad aham putra śokena samtyakṣyāmy adya jīvitam

चक्षुर्भ्याम् त्वाम् न पश्यामि कौसल्ये साधु मांस्फृश
इत्युक्त्वा स रुदंस्त्रस्तो भार्यामाह च भूमिपः

cakṣurbhyām tvām na paśyāmi kausalye sādhu māṃsphṛśa
ityuktvā sa rudaṃstrasto bhāryāmāha ca bhūmipaḥ

एतन्मे सदृशम् देवि यन्मया राघवे कृतम्
सदृशम् तत्तु तस्यैव यदनेन कृतम् मयि

etanme sadṛśam devi yanmayā rāghave kṛtam
sadṛśam tattu tasyaiva yadanena kṛtam mayi

दुर्वृत्तमपि कः पुत्रम् त्यजेद्भुवि विचक्षणः
कश्च प्रव्राज्यमानो वा नासूयेत्पितरम् सुतः

durvṛttamapi kaḥ putram tyajedbhuvi vicakṣaṇaḥ
kaśca pravrājyamāno vā nāsūyetpitaram sutaḥ

यदि माम् संस्पृशेद् रामः सकृदद्य लभेत वा
यमक्षयमनुप्राप्ता द्रक्ष्यन्ति न हि मानवाः

yadi mām saṃspṛśed rāmaḥ sakṛdadya labheta vā
yamakṣayamanuprāptā drakṣyanti na hi mānavāḥ

चक्षुषा त्वाम् न पश्यामि स्मृतिर् मम विलुप्यते
दूता वैवस्वतस्य एते कौसल्ये त्वरयन्ति माम्

cakṣuṣā tvām na paśyāmi smṛtir mama vilupyate
dūtā vaivasvatasya ete kausalye tvarayanti mām

अतः तु किम् दुह्खतरम् यद् अहम् जीवित क्षये
न हि पश्यामि धर्मज्ञम् रामम् सत्य पराक्यमम्

ataḥ tu kim duhkhataram yad aham jīvita kṣaye
na hi paśyāmi dharmajñam rāmam satya parākyamam

तस्यादर्शनजः शोकः सुतस्याप्रतिकर्मणः
उच्चोषयति मे प्राणान्वारि स्तोकमिवातवः

tasyādarśanajaḥ śokaḥ sutasyāpratikarmaṇaḥ
uccoṣayati me prāṇānvāri stokamivātavaḥ

न ते मनुष्या देवाः ते ये चारु शुभ कुण्डलम्
मुखम् द्रक्ष्यन्ति रामस्य वर्षे पन्च दशे पुनः

na te manuṣyā devāḥ te ye cāru śubha kuṇḍalam
mukham drakṣyanti rāmasya varṣe panca daśe punaḥ

पद्म पत्र ईक्षणम् सुभ्रु सुदम्ष्ट्रम् चारु नासिकम्
धन्या द्रक्ष्यन्ति रामस्य तारा अधिप निभम् मुखम्

padma patra īkṣaṇam subhru sudamṣṭram cāru nāsikam
dhanyā drakṣyanti rāmasya tārā adhipa nibham mukham

सदृशम् शारदस्य इन्दोह् फुल्लस्य कमलस्य च
सुगन्धि मम नाथस्य धन्या द्रक्ष्यन्ति तन् मुखम्

sadṛśam śāradasya indoh phullasya kamalasya ca
sugandhi mama nāthasya dhanyā drakṣyanti tan mukham

निवृत्त वन वासम् तम् अयोध्याम् पुनर् आगतम्
द्रक्ष्यन्ति सुखिनो रामम् शुक्रम् मार्ग गतम् यथा

nivṛtta vana vāsam tam ayodhyām punar āgatam
drakṣyanti sukhino rāmam śukram mārga gatam yathā

कौसल्ये चित्त मोहेन हृदयम् सीदतीव मे
वेदये न च समुक्तान् शब्दस्पर्शरसानहम्

kausalye citta mohena hṛdayam sīdatīva me
vedaye na ca samuktān śabdasparśarasānaham

चित्तनाशाद्विपद्यन्ते सर्वाण्येवेन्द्रियाणि मे
क्षिणस्नेहस्य दीपस्य संसक्ता रश्मयो यथा

cittanāśādvipadyante sarvāṇyevendriyāṇi me
kṣiṇasnehasya dīpasya saṃsaktā raśmayo yathā

अयम् आत्म भवः शोको माम् अनाथम् अचेतनम्
संसादयति वेगेन यथा कूलम् नदी रयः

ayam ātma bhavaḥ śoko mām anātham acetanam
saṃsādayati vegena yathā kūlam nadī rayaḥ

हा राघव महा बाहो हा मम आयास नाशन
हा पितृप्रिय मे नाथ हाद्य क्वासि गतः सुत

hā rāghava mahā bāho hā mama āyāsa nāśana
hā pitṛpriya me nātha hādya kvāsi gataḥ suta

हा कौसल्ये नशिष्यामि हा सुमित्रे तपस्विनि
हा नृशंसे ममामित्रे कैकेयि कुलपांसनि

hā kausalye naśiṣyāmi hā sumitre tapasvini
hā nṛśaṃse mamāmitre kaikeyi kulapāṃsani

इति रामस्य मातुश्च सुमित्रायाश्च सन्निधौ
राजा दशरथः शोचन् जीवित अन्तम् उपागमत्

iti rāmasya mātuśca sumitrāyāśca sannidhau
rājā daśarathaḥ śocan jīvita antam upāgamat

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे चतुःषष्टितमः सर्गः

ityārṣe śrīmadrāmāyaṇe ādikāvye ayodhyākāṇḍe catuḥṣaṣṭitamaḥ sargaḥ