प्रतिबुद्धो मुहुर् तेन शोक उपहत चेतनः
अथ राजा दशरथः स चिन्ताम् अभ्यपद्यत

pratibuddho muhur tena śoka upahata cetanaḥ
atha rājā daśarathaḥ sa cintām abhyapadyata

राम लक्ष्मणयोः चैव विवासात् वासव उपमम्
आविवेश उपसर्गः तम् तमः सूर्यम् इव आसुरम्

rāma lakṣmaṇayoḥ caiva vivāsāt vāsava upamam
āviveśa upasargaḥ tam tamaḥ sūryam iva āsuram

सभार्ये निर्गते रामे कौसल्याम् कोसलेश्वरः
विवक्षुरसितापाङ्गाम् स्मृवा दुष्कृतमात्मनः

sabhārye nirgate rāme kausalyām kosaleśvaraḥ
vivakṣurasitāpāṅgām smṛvā duṣkṛtamātmanaḥ

स राजा रजनीम् षष्ठीम् रामे प्रव्रजिते वनम्
अर्ध रात्रे दशरथः संस्मरन् दुष्कृतम् कृतम्

sa rājā rajanīm ṣaṣṭhīm rāme pravrajite vanam
ardha rātre daśarathaḥ saṃsmaran duṣkṛtam kṛtam

स राजा पुत्रशोकार्तः स्मरन् दुष्कृतमात्मनः
कौसल्याम् पुत्र शोक आर्ताम् इदम् वचनम् अब्रवीत्

sa rājā putraśokārtaḥ smaran duṣkṛtamātmanaḥ
kausalyām putra śoka ārtām idam vacanam abravīt

यद् आचरति कल्याणि शुभम् वा यदि वा अशुभम्
तत् एव लभते भद्रे कर्ता कर्मजम् आत्मनः

yad ācarati kalyāṇi śubham vā yadi vā aśubham
tat eva labhate bhadre kartā karmajam ātmanaḥ

गुरु लाघवम् अर्थानाम् आरम्भे कर्मणाम् फलम्
दोषम् वा यो न जानाति स बालैति ह उच्यते

guru lāghavam arthānām ārambhe karmaṇām phalam
doṣam vā yo na jānāti sa bālaiti ha ucyate

कश्चित् आम्र वणम् चित्त्वा पलाशाम्ः च निषिन्चति
पुष्पम् दृष्ट्वा फले गृध्नुः स शोचति फल आगमे

kaścit āmra vaṇam cittvā palāśāmḥ ca niṣincati
puṣpam dṛṣṭvā phale gṛdhnuḥ sa śocati phala āgame

अविज्ञाय फलम् यो हि कर्म त्वेवानुधावति
स शोचेत्फलवेल्दायाम् यथा किंशुकसेचकः

avijñāya phalam yo hi karma tvevānudhāvati
sa śocetphalaveldāyām yathā kiṃśukasecakaḥ

सो अहम् आम्र वणम् चित्त्वा पलाशाम्ः च न्यषेचयम्
रामम् फल आगमे त्यक्त्वा पश्चात् शोचामि दुर्मतिः

so aham āmra vaṇam cittvā palāśāmḥ ca nyaṣecayam
rāmam phala āgame tyaktvā paścāt śocāmi durmatiḥ

लब्ध शब्देन कौसल्ये कुमारेण धनुष्मता
कुमारः शब्द वेधी इति मया पापम् इदम् कृतम्

labdha śabdena kausalye kumāreṇa dhanuṣmatā
kumāraḥ śabda vedhī iti mayā pāpam idam kṛtam

तत् इदम् मे अनुसम्प्राप्तम् देवि दुह्खम् स्वयम् कृतम्
सम्मोहात् इह बालेन यथा स्यात् भक्षितम् विषम्

tat idam me anusamprāptam devi duhkham svayam kṛtam
sammohāt iha bālena yathā syāt bhakṣitam viṣam

यथान्यः पुरुषः कश्चित्पलाशैर्मोओहितो भवेत्
एवम् मम अपि अविज्ञातम् शब्द वेध्यमयम् फलम्

yathānyaḥ puruṣaḥ kaścitpalāśairmoohito bhavet
evam mama api avijñātam śabda vedhyamayam phalam

देव्य् अनूढा त्वम् अभवो युव राजो भवाम्य् अहम्
ततः प्रावृड् अनुप्राप्ता मद काम विवर्धिनी

devy anūḍhā tvam abhavo yuva rājo bhavāmy aham
tataḥ prāvṛḍ anuprāptā mada kāma vivardhinī

उपास्यहि रसान् भौमांस् तप्त्वा च जगद् अंशुभिः
परेत आचरिताम् भीमाम् रविर् आविशते दिशम्

upāsyahi rasān bhaumāṃs taptvā ca jagad aṃśubhiḥ
pareta ācaritām bhīmām ravir āviśate diśam

उष्णम् अन्तर् दधे सद्यः स्निग्धा ददृशिरे घनाः
ततः जहृषिरे सर्वे भेक सारन्ग बर्हिणः

uṣṇam antar dadhe sadyaḥ snigdhā dadṛśire ghanāḥ
tataḥ jahṛṣire sarve bheka sāranga barhiṇaḥ

क्लिन्नपक्षोत्तराः स्नाताः कृच्च्रादिव वतत्रिणः
वृष्टिवातावधूताग्रान् पादपानभिपेदिरे

klinnapakṣottarāḥ snātāḥ kṛccrādiva vatatriṇaḥ
vṛṣṭivātāvadhūtāgrān pādapānabhipedire

पतितेन अम्भसा चन्नः पतमानेन च असकृत्
आबभौ मत्त सारन्गः तोय राशिर् इव अचलः

patitena ambhasā cannaḥ patamānena ca asakṛt
ābabhau matta sārangaḥ toya rāśir iva acalaḥ

पाण्डुरारुणवर्णानि स्रोओतांसि विमलान्यपि
सुस्रुवुर्गिरिधातुभ्यः सभस्मानि भुजङ्गवत्

pāṇḍurāruṇavarṇāni srootāṃsi vimalānyapi
susruvurgiridhātubhyaḥ sabhasmāni bhujaṅgavat

आकुलारुणतोयानि स्रोओतांसि विमलान्यपि
उन्मार्गजलवाहीनि बभूवुर्जलदागमे

ākulāruṇatoyāni srootāṃsi vimalānyapi
unmārgajalavāhīni babhūvurjaladāgame

तस्मिन्न् अतिसुखे काले धनुष्मान् इषुमान् रथी
व्यायाम कृत सम्कल्पः सरयूम् अन्वगाम् नदीम्

tasminn atisukhe kāle dhanuṣmān iṣumān rathī
vyāyāma kṛta samkalpaḥ sarayūm anvagām nadīm

निपाने महिषम् रात्रौ गजम् वा अभ्यागतम् नदीम्
अन्यम् वा श्वा पदम् कंचिज् जिघांसुर् अजित इन्द्रियः

nipāne mahiṣam rātrau gajam vā abhyāgatam nadīm
anyam vā śvā padam kaṃcij jighāṃsur ajita indriyaḥ

तत्राहम् सम्वृतम् वन्यम् हतवांस्तीरमागतम्

tatrāham samvṛtam vanyam hatavāṃstīramāgatam

अथ अन्ध कारे तु अश्रौषम् जले कुम्भस्य पर्यतः

atha andha kāre tu aśrauṣam jale kumbhasya paryataḥ

ततः अहम् शरम् उद्धृत्य दीप्तम् आशी विष उपमम्

tataḥ aham śaram uddhṛtya dīptam āśī viṣa upamam

अमुन्चम् निशितम् बाणम् अहम् आशी विष उपमम्

amuncam niśitam bāṇam aham āśī viṣa upamam

तस्मिन्निपतिते बाणे वागभूत्तत्र मानुषी
कथम् अस्मद् विधे शस्त्रम् निपतेत् तु तपस्विनि

tasminnipatite bāṇe vāgabhūttatra mānuṣī
katham asmad vidhe śastram nipatet tu tapasvini

प्रविविक्ताम् नदीम् रात्राव् उदाहारः अहम् आगतः
इषुणा अभिहतः केन कस्य वा किम् कृतम् मया

praviviktām nadīm rātrāv udāhāraḥ aham āgataḥ
iṣuṇā abhihataḥ kena kasya vā kim kṛtam mayā

ऋषेर् हि न्यस्त दण्डस्य वने वन्येन जीवतः
कथम् नु शस्त्रेण वधो मद् विधस्य विधीयते

ṛṣer hi nyasta daṇḍasya vane vanyena jīvataḥ
katham nu śastreṇa vadho mad vidhasya vidhīyate

जटा भार धरस्य एव वल्कल अजिन वाससः
को वधेन मम अर्थी स्यात् किम् वा अस्य अपकृतम् मया

jaṭā bhāra dharasya eva valkala ajina vāsasaḥ
ko vadhena mama arthī syāt kim vā asya apakṛtam mayā

एवम् निष्फलम् आरब्धम् केवल अनर्थ सम्हितम्
न कश्चित् साधु मन्येत यथैव गुरु तल्पगम्

evam niṣphalam ārabdham kevala anartha samhitam
na kaścit sādhu manyeta yathaiva guru talpagam

नहम् तथा अनुशोचामि जीवित क्षयम् आत्मनः
मातरम् पितरम् च उभाव् अनुशोचामि मद् विधे

naham tathā anuśocāmi jīvita kṣayam ātmanaḥ
mātaram pitaram ca ubhāv anuśocāmi mad vidhe

तत् एतान् मिथुनम् वृद्धम् चिर कालभृतम् मया
मयि पन्चत्वम् आपन्ने काम् वृत्तिम् वर्तयिष्यति

tat etān mithunam vṛddham cira kālabhṛtam mayā
mayi pancatvam āpanne kām vṛttim vartayiṣyati

वृद्धौ च माता पितराव् अहम् च एक इषुणा हतः
केन स्म निहताः सर्वे सुबालेन अकृत आत्मना

vṛddhau ca mātā pitarāv aham ca eka iṣuṇā hataḥ
kena sma nihatāḥ sarve subālena akṛta ātmanā

तम् गिरम् करुणाम् श्रुत्वा मम धर्म अनुकान्क्षिणः
कराभ्याम् सशरम् चापम् व्यथितस्य अपतत् भुवि

tam giram karuṇām śrutvā mama dharma anukānkṣiṇaḥ
karābhyām saśaram cāpam vyathitasya apatat bhuvi

तस्याहम् करुणम् श्रुत्वा निशि लालपतो बहु
सम्भ्रानत्ः शोकवेगेन भृशमास विचेतनः

tasyāham karuṇam śrutvā niśi lālapato bahu
sambhrānatḥ śokavegena bhṛśamāsa vicetanaḥ

तम् देशम् अहम् आगम्य दीन सत्त्वः सुदुर्मनाः
अपश्यम् इषुणा तीरे सरय्वाः तापसम् हतम्

tam deśam aham āgamya dīna sattvaḥ sudurmanāḥ
apaśyam iṣuṇā tīre sarayvāḥ tāpasam hatam

स माम् उद्वीक्ष्य नेत्राभ्याम् त्रस्तम् अस्वस्थ चेतसम्
इति उवाच वचः क्रूरम् दिधक्षन्न् इव तेजसा

sa mām udvīkṣya netrābhyām trastam asvastha cetasam
iti uvāca vacaḥ krūram didhakṣann iva tejasā

किम् तव अपकृतम् राजन् वने निवसता मया
जिहीर्षिउर् अम्भो गुर्व् अर्थम् यद् अहम् ताडितः त्वया

kim tava apakṛtam rājan vane nivasatā mayā
jihīrṣiur ambho gurv artham yad aham tāḍitaḥ tvayā

एकेन खलु बाणेन मर्मणि अभिहते मयि
द्वाव् अन्धौ निहतौ वृद्धौ माता जनयिता च मे

ekena khalu bāṇena marmaṇi abhihate mayi
dvāv andhau nihatau vṛddhau mātā janayitā ca me

तौ नूनम् दुर्बलाव् अन्धौ मत् प्रतीक्षौ पिपासितौ
चिरम् आशा कृताम् तृष्णाम् कष्टाम् संधारयिष्यतः

tau nūnam durbalāv andhau mat pratīkṣau pipāsitau
ciram āśā kṛtām tṛṣṇām kaṣṭām saṃdhārayiṣyataḥ

न नूनम् तपसो वा अस्ति फल योगः श्रुतस्य वा
पिता यन् माम् न जानाति शयानम् पतितम् भुवि

na nūnam tapaso vā asti phala yogaḥ śrutasya vā
pitā yan mām na jānāti śayānam patitam bhuvi

जानन्न् अपि च किम् कुर्यात् अशक्तिर् अपरिक्रमः
चिद्यमानम् इव अशक्तः त्रातुम् अन्यो नगो नगम्

jānann api ca kim kuryāt aśaktir aparikramaḥ
cidyamānam iva aśaktaḥ trātum anyo nago nagam

पितुस् त्वम् एव मे गत्वा शीघ्रम् आचक्ष्व राघव
न त्वाम् अनुदहेत् क्रुद्धो वनम् वह्निर् इव एधितः

pitus tvam eva me gatvā śīghram ācakṣva rāghava
na tvām anudahet kruddho vanam vahnir iva edhitaḥ

इयम् एक पदी राजन् यतः मे पितुर् आश्रमः
तम् प्रसादय गत्वा त्वम् न त्वाम् स कुपितः शपेत्

iyam eka padī rājan yataḥ me pitur āśramaḥ
tam prasādaya gatvā tvam na tvām sa kupitaḥ śapet

विशल्यम् कुरु माम् राजन् मर्म मे निशितः शरः
रुणद्धि मृदु स उत्सेधम् तीरम् अम्बु रयो यथा

viśalyam kuru mām rājan marma me niśitaḥ śaraḥ
ruṇaddhi mṛdu sa utsedham tīram ambu rayo yathā

सशल्यः क्लिश्यते प्राणैर्विशल्यो विनशिष्यति
इति मामविशच्चिन्ता तस्य शल्यापकर्षणे

saśalyaḥ kliśyate prāṇairviśalyo vinaśiṣyati
iti māmaviśaccintā tasya śalyāpakarṣaṇe

दुःखितस्य च दीनस्य मम शोकातुरस्य च
लक्ष्यामास हृदये चिन्ताम् मुनिसुत स्तदा

duḥkhitasya ca dīnasya mama śokāturasya ca
lakṣyāmāsa hṛdaye cintām munisuta stadā

ताम्यमानः स माम् दुःखादुवाच परमार्तवत्
सीदमानो विवृत्ताङ्गो वेष्टमानो गतः क्षयम्

tāmyamānaḥ sa mām duḥkhāduvāca paramārtavat
sīdamāno vivṛttāṅgo veṣṭamāno gataḥ kṣayam

संस्तभ्य धैर्येण स्थिरचित्तो भवाम्यहम्
ब्रह्महत्याकृतम् पापम् हृदयादपनीयताम्

saṃstabhya dhairyeṇa sthiracitto bhavāmyaham
brahmahatyākṛtam pāpam hṛdayādapanīyatām

न द्विजातिर् अहम् राजन् मा भूत् ते मनसो व्यथा
शूद्रायाम् अस्मि वैश्येन जातः जन पद अधिप

na dvijātir aham rājan mā bhūt te manaso vyathā
śūdrāyām asmi vaiśyena jātaḥ jana pada adhipa

इति इव वदतः कृच्च्रात् बाण अभिहत मर्मणः
विघूर्णतो विचेष्टस्य वेपमाचस्य भूतले

iti iva vadataḥ kṛccrāt bāṇa abhihata marmaṇaḥ
vighūrṇato viceṣṭasya vepamācasya bhūtale

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे त्रिषष्टितमः सर्गः

ityārṣe śrīmadrāmāyaṇe ādikāvye ayodhyākāṇḍe triṣaṣṭitamaḥ sargaḥ