Chapter 62
Ayodhya Kanda - Book Of Ayodhya
एवम् तु क्रुद्धया राजा राम मात्रा सशोकया
श्रावितः परुषम् वाक्यम् चिन्तयाम् आस दुह्खितः
evam tu kruddhayā rājā rāma mātrā saśokayā
śrāvitaḥ paruṣam vākyam cintayām āsa duhkhitaḥ
SYNONYMS
TRANSLATION
When harsh words with anger in this manner by the grief-stricken Kausalya, Rama's mother were heard, king Dasaratha felt depressed and reflected upon them.
चिन्तयित्वा स च नृपो मुमोह व्याकुलेन्द्रियः
अथ दीर्घेण कालेन सम्ज्ञामाप परतपः
cintayitvā sa ca nṛpo mumoha vyākulendriyaḥ
atha dīrgheṇa kālena samjñāmāpa paratapaḥ
SYNONYMS
TRANSLATION
The king fell brooding thus perplexed as he was in his mind and lost his consciousness. Thereafter, that king who torments the enemies regained his consciousness after a long time.
स सम्ज्ञाअमुपलब्यैव दीर्घमुष्णम् च निःससन्
कौसल्याम् पार्श्वतो दृष्ट्वा ततश्चिन्तामुपागमत्
sa samjñāamupalabyaiva dīrghamuṣṇam ca niḥsasan
kausalyām pārśvato dṛṣṭvā tataścintāmupāgamat
SYNONYMS
TRANSLATION
After restoring his consciousness he, breathing a long and hot sigh and seeing Kausalya by his side, began to worry again.
तस्य चिन्तयमानस्य प्रत्यभात् कर्म दुष्कृतम्
यद् अनेन कृतम् पूर्वम् अज्ञानात् शब्द वेधिना
tasya cintayamānasya pratyabhāt karma duṣkṛtam
yad anena kṛtam pūrvam ajñānāt śabda vedhinā
SYNONYMS
TRANSLATION
As he thus brooded over, he recalled in his mind, a sinful deed that was done by him out of ignorance long ago, by shooting with an arrow an unseen object, the sound of which was only heard.
अमनाः तेन शोकेन राम शोकेन च प्रभुः
द्वाभ्यामपि महाराजः शोकाब्यामभितप्यतो
amanāḥ tena śokena rāma śokena ca prabhuḥ
dvābhyāmapi mahārājaḥ śokābyāmabhitapyato
SYNONYMS
TRANSLATION
The mighty emperor felt distressed through agony caused by that sinful dead and as also through agony caused by separation from Rama and was tormented by the dual grief.
दह्यमानः तु शोकाभ्याम् कौसल्याम् आह भू पतिः
वेपमानो।अञ्जलिम् कृत्वा प्रसादर्तमवाङ्मुखः
dahyamānaḥ tu śokābhyām kausalyām āha bhū patiḥ
vepamāno|añjalim kṛtvā prasādartamavāṅmukhaḥ
SYNONYMS
TRANSLATION
That king, tormented by the afflictions, was trembling, bent his head down, joined his palms in salutation, desirous of getting her grace and spoke to Kausalya as follows:
प्रसादये त्वाम् कौसल्ये रचितः अयम् मया अन्जलिः
वत्सला च आनृशंसा च त्वम् हि नित्यम् परेष्व् अपि
prasādaye tvām kausalye racitaḥ ayam mayā anjaliḥ
vatsalā ca ānṛśaṃsā ca tvam hi nityam pareṣv api
SYNONYMS
TRANSLATION
"O, Kausalya! I seek your grace. This joining of palms is set out by me. You are always affectionate even towards others and even indeed kind."
भर्ता तु खलु नारीणाम् गुणवान् निर्गुणो अपि वा
धर्मम् विमृशमानानाम् प्रत्यक्षम् देवि दैवतम्
bhartā tu khalu nārīṇām guṇavān nirguṇo api vā
dharmam vimṛśamānānām pratyakṣam devi daivatam
SYNONYMS
TRANSLATION
"O, queen! For women reflecting on righteousness, a husband whether he is virtuous or worthless, is a visible god indeed."
सा त्वम् धर्म परा नित्यम् दृष्ट लोक पर अवर
न अर्हसे विप्रियम् वक्तुम् दुह्खिता अपि सुदुह्खितम्
sā tvam dharma parā nityam dṛṣṭa loka para avara
na arhase vipriyam vaktum duhkhitā api suduhkhitam
SYNONYMS
TRANSLATION
"You as such, who is ever intent on virtue, who has understood good and evil fortunes in the world, even if grief-stricken, ought not to have spoken unpleasant words to me, who is too much in distress."
तत् वाक्यम् करुणम् राज्ञः श्रुत्वा दीनस्य भाषितम्
कौसल्या व्यसृजद् बाष्पम् प्रणाली इव नव उदकम्
tat vākyam karuṇam rājñaḥ śrutvā dīnasya bhāṣitam
kausalyā vyasṛjad bāṣpam praṇālī iva nava udakam
SYNONYMS
TRANSLATION
Hearing those miserable words spoken by the distressed king, Kausalya shed tears, akin to new rain water flowing from channel.
स मूद्र्ह्नि बद्ध्वा रुदती राज्ञः पद्मम् इव अन्जलिम्
सम्भ्रमात् अब्रवीत् त्रस्ता त्वरमाण अक्षरम् वचः
sa mūdrhni baddhvā rudatī rājñaḥ padmam iva anjalim
sambhramāt abravīt trastā tvaramāṇa akṣaram vacaḥ
SYNONYMS
TRANSLATION
Capturing on her own head, the king's palms joined in the form of a lotus, Kausalya was scared and spoke weeping in hurriedly lettered words in eagerness.
प्रसीद शिरसा याचे भूमौ निततिता अस्मि ते
याचिता अस्मि हता देव हन्तव्या अहम् न हि त्वया
prasīda śirasā yāce bhūmau nitatitā asmi te
yācitā asmi hatā deva hantavyā aham na hi tvayā
SYNONYMS
TRANSLATION
"O, king! I appeal to you with my bowed head. I lie prostrate on the floor. I am ruined. I am not to be forgiven indeed by you."
न एषा हि सा स्त्री भवति श्लाघनीयेन धीमता
उभयोः लोकयोः वीर पत्या या सम्प्रसाद्यते
na eṣā hi sā strī bhavati ślāghanīyena dhīmatā
ubhayoḥ lokayoḥ vīra patyā yā samprasādyate
SYNONYMS
TRANSLATION
"O, Valiant man! In both the worlds, it is ill-becoming of a woman, being propitiated by her husband, who is praise worthy and possessing good disposition."
जानामि धर्मम् धर्मज्ञ त्वाम् जाने सत्यवादिनम्
पुत्र शोक आर्तया तत् तु मया किम् अपि भाषितम्
jānāmi dharmam dharmajña tvām jāne satyavādinam
putra śoka ārtayā tat tu mayā kim api bhāṣitam
SYNONYMS
TRANSLATION
"O, valiant man! In both the worlds, it of a woman, being propitiated by her husband, who is praise worthy and possessing good disposition."
शोको नाशयते धैर्यम् शोको नाशयते श्रुतम्
शोको नाशयते सर्वम् न अस्ति शोक समः रिपुः
śoko nāśayate dhairyam śoko nāśayate śrutam
śoko nāśayate sarvam na asti śoka samaḥ ripuḥ
SYNONYMS
TRANSLATION
"Grief ruins courage. Grief ruins sacred learning, grief ruins all. There is no enemy like grief."
शक्यम् आपतितः सोढुम् प्रहरः रिपु हस्ततः
सोढुम् आपतितः शोकः सुसूक्ष्मः अपि न शक्यते
śakyam āpatitaḥ soḍhum praharaḥ ripu hastataḥ
soḍhum āpatitaḥ śokaḥ susūkṣmaḥ api na śakyate
SYNONYMS
TRANSLATION
"A hitting that descended from the hands of an enemy is possible to be tolerated. But, the grief suddenly descended, even if so small, is not possible to be tolerated."
दर्मज्ञाः श्रुतिमन्तो।अपि चिन्नधर्मार्थसंशयाः
यतयो वीर मुह्यन्ति शोकसम्मूढचेतसः
darmajñāḥ śrutimanto|api cinnadharmārthasaṃśayāḥ
yatayo vīra muhyanti śokasammūḍhacetasaḥ
SYNONYMS
TRANSLATION
"O, valiant man! Even ascetics, who know righteousness, who have learnt sacred texts and who have rent asunder doubts relating to religious merit and wealth, go astray having their minds infatuated with grief."
वन वासाय रामस्य पन्च रात्रः अद्य गण्यते
यः शोक हत हर्षायाः पन्च वर्ष उपमः मम
vana vāsāya rāmasya panca rātraḥ adya gaṇyate
yaḥ śoka hata harṣāyāḥ panca varṣa upamaḥ mama
SYNONYMS
TRANSLATION
"Today it is counted as five days since Rama has gone to exile. It is equal to five years for me, since grief has ruined my happiness."
तम् हि चिन्तयमानायाः शोको अयम् हृदि वर्धते
अदीनाम् इव वेगेन समुद्र सलिलम् महत्
tam hi cintayamānāyāḥ śoko ayam hṛdi vardhate
adīnām iva vegena samudra salilam mahat
SYNONYMS
TRANSLATION
"While I think of Rama, this grief in my heart is increasing, like water in a great ocean increases with the fast streaming of rivers.
एवम् हि कथयन्त्याः तु कौसल्यायाः शुभम् वचः
मन्द रश्मिर् अभूत् सुर्यो रजनी च अभ्यवर्तत
evam hi kathayantyāḥ tu kausalyāyāḥ śubham vacaḥ
manda raśmir abhūt suryo rajanī ca abhyavartata
SYNONYMS
TRANSLATION
While Kausalya was telling auspicious words indeed as aforesaid the sun became feeble and turned towards night too.
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे द्विषष्टितमः सर्गः
ityārṣe śrīmadrāmāyaṇe ādikāvye ayodhyākāṇḍe dviṣaṣṭitamaḥ sargaḥ
SYNONYMS
TRANSLATION
The king, thus cheered up by the queen Kausalya, got subjected to slumber, after having been overcome by grief.