स तम् वृक्षम् समासाद्य संध्याम् अन्वास्य पश्चिमाम्
रामः रमयताम् श्रेष्ठैति ह उवाच लक्ष्मणम्

sa tam vṛkṣam samāsādya saṃdhyām anvāsya paścimām
rāmaḥ ramayatām śreṣṭhaiti ha uvāca lakṣmaṇam

अद्य इयम् प्रथमा रात्रिर् याता जन पदात् बहिः
या सुमन्त्रेण रहिता ताम् न उत्कण्ठितुम् अर्हसि

adya iyam prathamā rātrir yātā jana padāt bahiḥ
yā sumantreṇa rahitā tām na utkaṇṭhitum arhasi

जागर्तव्यम् अतन्द्रिभ्याम् अद्य प्रभृति रात्रिषु
योग क्षेमः हि सीताया वर्तते लक्ष्मण आवयोह्

jāgartavyam atandribhyām adya prabhṛti rātriṣu
yoga kṣemaḥ hi sītāyā vartate lakṣmaṇa āvayoh

रात्रिम् कथंचित् एव इमाम् सौमित्रे वर्तयामहे
उपावर्तामहे भूमाव् आस्तीर्य स्वयम् आर्जितैः

rātrim kathaṃcit eva imām saumitre vartayāmahe
upāvartāmahe bhūmāv āstīrya svayam ārjitaiḥ

स तु सम्विश्य मेदिन्याम् महा अर्ह शयन उचितः
इमाः सौमित्रये रामः व्याजहार कथाः शुभाः

sa tu samviśya medinyām mahā arha śayana ucitaḥ
imāḥ saumitraye rāmaḥ vyājahāra kathāḥ śubhāḥ

ध्रुवम् अद्य महा राजो दुह्खम् स्वपिति लक्ष्मण
कृत कामा तु कैकेयी तुष्टा भवितुम् अर्हति

dhruvam adya mahā rājo duhkham svapiti lakṣmaṇa
kṛta kāmā tu kaikeyī tuṣṭā bhavitum arhati

सा हि देवी महा राजम् कैकेयी राज्य कारणात्
अपि न च्यावयेत् प्राणान् दृष्ट्वा भरतम् आगतम्

sā hi devī mahā rājam kaikeyī rājya kāraṇāt
api na cyāvayet prāṇān dṛṣṭvā bharatam āgatam

अनाथः चैव वृद्धः च मया चैव विनाकृतः
किम् करिष्यति काम आत्मा कैकेय्या वशम् आगतः

anāthaḥ caiva vṛddhaḥ ca mayā caiva vinākṛtaḥ
kim kariṣyati kāma ātmā kaikeyyā vaśam āgataḥ

इदम् व्यसनम् आलोक्य राज्ञः च मति विभ्रमम्
कामएव अर्ध धर्माभ्याम् गरीयान् इति मे मतिः

idam vyasanam ālokya rājñaḥ ca mati vibhramam
kāmaeva ardha dharmābhyām garīyān iti me matiḥ

को हि अविद्वान् अपि पुमान् प्रमदायाः कृते त्यजेत्
चन्द अनुवर्तिनम् पुत्रम् तातः माम् इव लक्ष्मण

ko hi avidvān api pumān pramadāyāḥ kṛte tyajet
canda anuvartinam putram tātaḥ mām iva lakṣmaṇa

सुखी बत सभार्यः च भरतः केकयी सुतः
मुदितान् कोसलान् एको यो भोक्ष्यति अधिराजवत्

sukhī bata sabhāryaḥ ca bharataḥ kekayī sutaḥ
muditān kosalān eko yo bhokṣyati adhirājavat

स हि सर्वस्य राज्यस्य मुखम् एकम् भविष्यति
ताते च वयसा अतीते मयि च अरण्यम् आश्रिते

sa hi sarvasya rājyasya mukham ekam bhaviṣyati
tāte ca vayasā atīte mayi ca araṇyam āśrite

अर्थ धर्मौ परित्यज्य यः कामम् अनुवर्तते
एवम् आपद्यते क्षिप्रम् राजा दशरथो यथा

artha dharmau parityajya yaḥ kāmam anuvartate
evam āpadyate kṣipram rājā daśaratho yathā

मन्ये दशरथ अन्ताय मम प्रव्राजनाय च
कैकेयी सौम्य सम्प्राप्ता राज्याय भरतस्य च

manye daśaratha antāya mama pravrājanāya ca
kaikeyī saumya samprāptā rājyāya bharatasya ca

अपि इदानीम् न कैकेयी सौभाग्य मद मोहिता
कौसल्याम् च सुमित्राम् च सम्प्रबाधेत मत् कृते

api idānīm na kaikeyī saubhāgya mada mohitā
kausalyām ca sumitrām ca samprabādheta mat kṛte

मा स्म मत् कारणात् देवी सुमित्रा दुह्खम् आवसेत्
अयोध्याम् इतएव त्वम् काले प्रविश लक्ष्मण

mā sma mat kāraṇāt devī sumitrā duhkham āvaset
ayodhyām itaeva tvam kāle praviśa lakṣmaṇa

अहम् एको गमिष्यामि सीतया सह दण्डकान्
अनाथाया हि नाथः त्वम् कौसल्याया भविष्यसि

aham eko gamiṣyāmi sītayā saha daṇḍakān
anāthāyā hi nāthaḥ tvam kausalyāyā bhaviṣyasi

क्षुद्र कर्मा हि कैकेयी द्वेषात् अन्याय्यम् आचरेत्
परिदद्या हि धर्मज्ञे भरते मम मातरम्

kṣudra karmā hi kaikeyī dveṣāt anyāyyam ācaret
paridadyā hi dharmajñe bharate mama mātaram

नूनम् जाति अन्तरे कस्मिंस् स्त्रियः पुत्रैः वियोजिताः
जनन्या मम सौमित्रे तत् अपि एतत् उपस्थितम्

nūnam jāti antare kasmiṃs striyaḥ putraiḥ viyojitāḥ
jananyā mama saumitre tat api etat upasthitam

मया हि चिर पुष्टेन दुह्ख सम्वर्धितेन च
विप्रायुज्यत कौसल्या फल काले धिग् अस्तु माम्

mayā hi cira puṣṭena duhkha samvardhitena ca
viprāyujyata kausalyā phala kāle dhig astu mām

मा स्म सीमन्तिनी काचिज् जनयेत् पुत्रम् ईदृशम्
सौमित्रे यो अहम् अम्बाया दद्मि शोकम् अनन्तकम्

mā sma sīmantinī kācij janayet putram īdṛśam
saumitre yo aham ambāyā dadmi śokam anantakam

मन्ये प्रीति विशिष्टा सा मत्तः लक्ष्मण सारिका
यस्याः तत् श्रूयते वाक्यम् शुक पादम् अरेर् दश

manye prīti viśiṣṭā sā mattaḥ lakṣmaṇa sārikā
yasyāḥ tat śrūyate vākyam śuka pādam arer daśa

शोचन्त्याः च अल्प भाग्याया न किंचित् उपकुर्वता
पुर्त्रेण किम् अपुत्राया मया कार्यम् अरिम् दम

śocantyāḥ ca alpa bhāgyāyā na kiṃcit upakurvatā
purtreṇa kim aputrāyā mayā kāryam arim dama

अल्प भाग्या हि मे माता कौसल्या रहिता मया
शेते परम दुह्ख आर्ता पतिता शोक सागरे

alpa bhāgyā hi me mātā kausalyā rahitā mayā
śete parama duhkha ārtā patitā śoka sāgare

एको हि अहम् अयोध्याम् च पृथिवीम् च अपि लक्ष्मण
तरेयम् इषुभिः क्रुद्धो ननु वीर्यम् अकारणम्

eko hi aham ayodhyām ca pṛthivīm ca api lakṣmaṇa
tareyam iṣubhiḥ kruddho nanu vīryam akāraṇam

अधर्म भय भीतः च पर लोकस्य च अनघ
तेन लक्ष्मण न अद्य अहम् आत्मानम् अभिषेचये

adharma bhaya bhītaḥ ca para lokasya ca anagha
tena lakṣmaṇa na adya aham ātmānam abhiṣecaye

एतत् अन्यच् च करुणम् विलप्य विजने बहु
अश्रु पूर्ण मुखो रामः निशि तूष्णीम् उपाविशत्

etat anyac ca karuṇam vilapya vijane bahu
aśru pūrṇa mukho rāmaḥ niśi tūṣṇīm upāviśat

विलप्य उपरतम् रामम् गत अर्चिषम् इव अनलम्
समुद्रम् इव निर्वेगम् आश्वासयत लक्ष्मणः

vilapya uparatam rāmam gata arciṣam iva analam
samudram iva nirvegam āśvāsayata lakṣmaṇaḥ

ध्रुवम् अद्य पुरी रामायोध्या युधिनाम् वर
निष्प्रभा त्वयि निष्क्रान्ते गत चन्द्रा इव शर्वरी

dhruvam adya purī rāmāyodhyā yudhinām vara
niṣprabhā tvayi niṣkrānte gata candrā iva śarvarī

न एतत् औपयिकम् राम यद् इदम् परितप्यसे
विषादयसि सीताम् च माम् चैव पुरुष ऋषभ

na etat aupayikam rāma yad idam paritapyase
viṣādayasi sītām ca mām caiva puruṣa ṛṣabha

न च सीता त्वया हीना न च अहम् अपि राघव
मुहूर्तम् अपि जीवावो जलान् मत्स्याव् इव उद्धृतौ

na ca sītā tvayā hīnā na ca aham api rāghava
muhūrtam api jīvāvo jalān matsyāv iva uddhṛtau

न हि तातम् न शत्रुघ्नम् न सुमित्राम् परम् तप
द्रष्टुम् इच्चेयम् अद्य अहम् स्वर्गम् वा अपि त्वया विना

na hi tātam na śatrughnam na sumitrām param tapa
draṣṭum icceyam adya aham svargam vā api tvayā vinā

ततस्तत्र सुखासीने नातिदूरे निरीक्ष्य ताम्
न्यग्रोधे सुकृताम् शय्याम् भेजाते धर्मवत्सलौ

tatastatra sukhāsīne nātidūre nirīkṣya tām
nyagrodhe sukṛtām śayyām bhejāte dharmavatsalau

स लक्ष्मणस्य उत्तम पुष्कलम् वचो
निशम्य च एवम् वन वासम् आदरात्
समाः समस्ता विदधे परम् तपः
प्रपद्य धर्मम् सुचिराय राघवः

sa lakṣmaṇasya uttama puṣkalam vaco
niśamya ca evam vana vāsam ādarāt
samāḥ samastā vidadhe param tapaḥ
prapadya dharmam sucirāya rāghavaḥ

इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्य काण्डे त्रिपञ्चशः सर्गः

iti vālmīki rāmāyaṇe ādi kāvye ayodhya kāṇḍe tripañcaśaḥ sargaḥ