रामस्य तु वचः श्रुत्वा मुनि वेष धरम् च तम्
समीक्ष्य सह भार्याभी राजा विगत चेतनः

rāmasya tu vacaḥ śrutvā muni veṣa dharam ca tam
samīkṣya saha bhāryābhī rājā vigata cetanaḥ

स मुहूर्तम् इव असम्ज्ञो दुह्खितः च मही पतिः
विललाप महा बाहू रामम् एव अनुचिन्तयन्

sa muhūrtam iva asamjño duhkhitaḥ ca mahī patiḥ
vilalāpa mahā bāhū rāmam eva anucintayan

मन्ये खलु मया पूर्वम् विवत्सा बहवः कृताः
प्राणिनो हिंसिता वा अपि तस्मात् इदम् उपस्थितम्

manye khalu mayā pūrvam vivatsā bahavaḥ kṛtāḥ
prāṇino hiṃsitā vā api tasmāt idam upasthitam

न तु एव अनागते काले देहाच् च्यवति जीवितम्
कैकेय्या क्लिश्यमानस्य मृत्युर् मम न विद्यते

na tu eva anāgate kāle dehāc cyavati jīvitam
kaikeyyā kliśyamānasya mṛtyur mama na vidyate

एकस्याः खलु कैकेय्याः कृते अयम् क्लिश्यते जनः
स्व अर्थे प्रयतमानायाः संश्रित्य निकृतिम् त्विमाम्

ekasyāḥ khalu kaikeyyāḥ kṛte ayam kliśyate janaḥ
sva arthe prayatamānāyāḥ saṃśritya nikṛtim tvimām

एवम् उक्त्वा तु वचनम् बाष्पेण पिहित ईक्ष्णह
राम इति सकृद् एव उक्त्वा व्याहर्तुम् न शशाक ह

evam uktvā tu vacanam bāṣpeṇa pihita īkṣṇaha
rāma iti sakṛd eva uktvā vyāhartum na śaśāka ha

सम्ज्ञाम् तु प्रतिलभ्य एव मुहूर्तात् स मही पतिः
नेत्राभ्याम् अश्रु पूर्णाभ्याम् सुमन्त्रम् इदम् अब्रवीत्

samjñām tu pratilabhya eva muhūrtāt sa mahī patiḥ
netrābhyām aśru pūrṇābhyām sumantram idam abravīt

औपवाह्यम् रथम् युक्त्वा त्वम् आयाहि हय उत्तमैः
प्रापय एनम् महा भागम् इतः जन पदात् परम्

aupavāhyam ratham yuktvā tvam āyāhi haya uttamaiḥ
prāpaya enam mahā bhāgam itaḥ jana padāt param

एवम् मन्ये गुणवताम् गुणानाम् फलम् उच्यते
पित्रा मात्रा च यत् साधुर् वीरः निर्वास्यते वनम्

evam manye guṇavatām guṇānām phalam ucyate
pitrā mātrā ca yat sādhur vīraḥ nirvāsyate vanam

राज्ञो वचनम् आज्ञाय सुमन्त्रः शीघ्र विक्रमः
योजयित्वा आययौ तत्र रथम् अश्वैः अलम्कृतम्

rājño vacanam ājñāya sumantraḥ śīghra vikramaḥ
yojayitvā āyayau tatra ratham aśvaiḥ alamkṛtam

तम् रथम् राज पुत्राय सूतः कनक भूषितम्
आचचक्षे अन्जलिम् कृत्वा युक्तम् परम वाजिभिः

tam ratham rāja putrāya sūtaḥ kanaka bhūṣitam
ācacakṣe anjalim kṛtvā yuktam parama vājibhiḥ

राजा सत्वरम् आहूय व्यापृतम् वित्त संचये
उवाच देश कालज्ञो निश्चितम् सर्वतः शुचि

rājā satvaram āhūya vyāpṛtam vitta saṃcaye
uvāca deśa kālajño niścitam sarvataḥ śuci

वासांसि च महा अर्हाणि भूषणानि वराणि च
वर्षाणि एतानि सम्ख्याय वैदेह्याः क्षिप्रम् आनय

vāsāṃsi ca mahā arhāṇi bhūṣaṇāni varāṇi ca
varṣāṇi etāni samkhyāya vaidehyāḥ kṣipram ānaya

नर इन्द्रेण एवम् उक्तः तु गत्वा कोश गृहम् ततः
प्रायच्चत् सर्वम् आहृत्य सीतायै क्षिप्रम् एव तत्

nara indreṇa evam uktaḥ tu gatvā kośa gṛham tataḥ
prāyaccat sarvam āhṛtya sītāyai kṣipram eva tat

सा सुजाता सुजातानि वैदेही प्रस्थिता वनम्
भूषयाम् आस गात्राणि तैः विचित्रैः विभूषणैः

sā sujātā sujātāni vaidehī prasthitā vanam
bhūṣayām āsa gātrāṇi taiḥ vicitraiḥ vibhūṣaṇaiḥ

व्यराजयत वैदेही वेश्म तत् सुविभूषिता
उद्यतः अंशुमतः काले खम् प्रभा इव विवस्वतः

vyarājayata vaidehī veśma tat suvibhūṣitā
udyataḥ aṃśumataḥ kāle kham prabhā iva vivasvataḥ

ताम् भुजाभ्याम् परिष्वज्य श्वश्रूर् वचनम् अब्रवीत्
अनाचरन्तीम् कृपणम् मूध्नि उपाघ्राय मैथिलीम्

tām bhujābhyām pariṣvajya śvaśrūr vacanam abravīt
anācarantīm kṛpaṇam mūdhni upāghrāya maithilīm

असत्यः सर्व लोके अस्मिन् सततम् सत्कृताः प्रियैः
भर्तारम् न अनुमन्यन्ते विनिपात गतम् स्त्रियः

asatyaḥ sarva loke asmin satatam satkṛtāḥ priyaiḥ
bhartāram na anumanyante vinipāta gatam striyaḥ

एष स्वभावो नारीणामनुभूय पुरा सुखम्
अल्पामप्यापदम् प्राप्य दुष्यन्ति प्रजहत्यपि

eṣa svabhāvo nārīṇāmanubhūya purā sukham
alpāmapyāpadam prāpya duṣyanti prajahatyapi

असत्यशीला विकृता दुर्र्गाह्याहृदयास्तथा
युवत्यः पापसम्कल्पाः क्षणमात्राद्विरागिणः

asatyaśīlā vikṛtā durrgāhyāhṛdayāstathā
yuvatyaḥ pāpasamkalpāḥ kṣaṇamātrādvirāgiṇaḥ

न कुलम् न कृतम् विद्या न दत्तम् नापि सम्ग्रहः
स्त्रीणाम् गृह्णाति हृदयमनित्यहृदया हि ताः

na kulam na kṛtam vidyā na dattam nāpi samgrahaḥ
strīṇām gṛhṇāti hṛdayamanityahṛdayā hi tāḥ

साध्वीनाम् हि स्थितानाम् तु शीले सत्ये श्रुते शमे
स्त्रीणाम् पवित्रम् परमम् पतिरेको विशिष्यते

sādhvīnām hi sthitānām tu śīle satye śrute śame
strīṇām pavitram paramam patireko viśiṣyate

स त्वया न अवमन्तव्यः पुत्रः प्रव्राजितः मम
तव दैवतम् अस्तु एष निर्धनः सधनो अपि वा

sa tvayā na avamantavyaḥ putraḥ pravrājitaḥ mama
tava daivatam astu eṣa nirdhanaḥ sadhano api vā

विज्ञाय वचनम् सीता तस्या धर्म अर्थ सम्हितम्
कृत अन्जलिर् उवाच इदम् श्वश्रूम् अभिमुखे स्थिता

vijñāya vacanam sītā tasyā dharma artha samhitam
kṛta anjalir uvāca idam śvaśrūm abhimukhe sthitā

करिष्ये सर्वम् एव अहम् आर्या यद् अनुशास्ति माम्
अभिज्ञा अस्मि यथा भर्तुर् वर्तितव्यम् श्रुतम् च मे

kariṣye sarvam eva aham āryā yad anuśāsti mām
abhijñā asmi yathā bhartur vartitavyam śrutam ca me

न माम् असज् जनेन आर्या समानयितुम् अर्हति
धर्मात् विचलितुम् न अहम् अलम् चन्द्रात् इव प्रभा

na mām asaj janena āryā samānayitum arhati
dharmāt vicalitum na aham alam candrāt iva prabhā

न अतन्त्री वाद्यते वीणा न अचक्रः वर्तते रथः
न अपतिः सुखम् एधते या स्यात् अपि शत आत्मजा

na atantrī vādyate vīṇā na acakraḥ vartate rathaḥ
na apatiḥ sukham edhate yā syāt api śata ātmajā

मितम् ददाति हि पिता मितम् माता मितम् सुतः
अमितस्य हि दातारम् भर्तारम् का न पूजयेत्

mitam dadāti hi pitā mitam mātā mitam sutaḥ
amitasya hi dātāram bhartāram kā na pūjayet

सा अहम् एवम् गता श्रेष्ठा श्रुत धर्म पर अवरा
आर्ये किम् अवमन्येयम् स्त्रीणाम् भर्ता हि दैवतम्

sā aham evam gatā śreṣṭhā śruta dharma para avarā
ārye kim avamanyeyam strīṇām bhartā hi daivatam

सीताया वचनम् श्रुत्वा कौसल्या हृदयम् गमम्
शुद्ध सत्त्वा मुमोच अश्रु सहसा दुह्ख हर्षजम्

sītāyā vacanam śrutvā kausalyā hṛdayam gamam
śuddha sattvā mumoca aśru sahasā duhkha harṣajam

ताम् प्रान्जलिर् अभिक्रम्य मातृ मध्ये अतिसत्कृताम्
रामः परम धर्मज्ञो मातरम् वाक्यम् अब्रवीत्

tām prānjalir abhikramya mātṛ madhye atisatkṛtām
rāmaḥ parama dharmajño mātaram vākyam abravīt

अम्ब मा दुह्खिता भूस् त्वम् पश्य त्वम् पितरम् मम
क्षयो हि वन वासस्य क्षिप्रम् एव भविष्यति

amba mā duhkhitā bhūs tvam paśya tvam pitaram mama
kṣayo hi vana vāsasya kṣipram eva bhaviṣyati

सुप्तायाः ते गमिष्यन्ति नव वर्षाणि पन्च च
सा समग्रम् इह प्राप्तम् माम् द्रक्ष्यसि सुहृद् वृतम्

suptāyāḥ te gamiṣyanti nava varṣāṇi panca ca
sā samagram iha prāptam mām drakṣyasi suhṛd vṛtam

एतावद् अभिनीत अर्थम् उक्त्वा स जननीम् वचः
त्रयः शत शत अर्धा हि ददर्श अवेक्ष्य मातरः

etāvad abhinīta artham uktvā sa jananīm vacaḥ
trayaḥ śata śata ardhā hi dadarśa avekṣya mātaraḥ

ताः च अपि स तथैव आर्ता मातृऋर् दशरथ आत्मजः
धर्म युक्तम् इदम् वाक्यम् निजगाद कृत अन्जलिः

tāḥ ca api sa tathaiva ārtā mātṛṛr daśaratha ātmajaḥ
dharma yuktam idam vākyam nijagāda kṛta anjaliḥ

सम्वासात् परुषम् किंचित् अज्ञानात् वा अपि यत् कृतम्
तन् मे समनुजानीत सर्वाः च आमन्त्रयामि वः

samvāsāt paruṣam kiṃcit ajñānāt vā api yat kṛtam
tan me samanujānīta sarvāḥ ca āmantrayāmi vaḥ

वचनम् राघवस्यैतद्धर्मयुक्तम् समाहितम्
शुश्रुवु स्ताः स्त्रियम् सर्वाः शोकोपहतचेतसः

vacanam rāghavasyaitaddharmayuktam samāhitam
śuśruvu stāḥ striyam sarvāḥ śokopahatacetasaḥ

जज्ञे अथ तासाम् सम्नादः क्रौन्चीनाम् इव निह्स्वनः
मानव इन्द्रस्य भार्याणाम् एवम् वदति राघवे

jajñe atha tāsām samnādaḥ krauncīnām iva nihsvanaḥ
mānava indrasya bhāryāṇām evam vadati rāghave

इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्य काण्डे एको न चत्वारिंशः सर्गः

iti vālmīki rāmāyaṇe ādi kāvye ayodhya kāṇḍe eko na catvāriṃśaḥ sargaḥ