अथ रामः च सीता च लक्ष्मणः च कृत अन्जलिः
उपसम्गृह्य राजानम् चक्रुर् दीनाः प्रदक्षिणम्

atha rāmaḥ ca sītā ca lakṣmaṇaḥ ca kṛta anjaliḥ
upasamgṛhya rājānam cakrur dīnāḥ pradakṣiṇam

तम् च अपि समनुज्ञाप्य धर्मज्ञः सीतया सह
राघवः शोक सम्मूढो जननीम् अभ्यवादयत्

tam ca api samanujñāpya dharmajñaḥ sītayā saha
rāghavaḥ śoka sammūḍho jananīm abhyavādayat

अन्वक्षम् लक्ष्मणो भ्रातुः कौसल्याम् अभ्यवादयत्
अथ मातुः सुमित्राया जग्राह चरणौ पुनः

anvakṣam lakṣmaṇo bhrātuḥ kausalyām abhyavādayat
atha mātuḥ sumitrāyā jagrāha caraṇau punaḥ

तम् वन्दमानम् रुदती माता सौमित्रिम् अब्रवीत्
हित कामा महा बाहुम् मूर्ध्नि उपाघ्राय लक्ष्मणम्

tam vandamānam rudatī mātā saumitrim abravīt
hita kāmā mahā bāhum mūrdhni upāghrāya lakṣmaṇam

सृष्टः त्वम् वन वासाय स्वनुरक्तः सुहृज् जने
रामे प्रमादम् मा कार्षीः पुत्र भ्रातरि गच्चति

sṛṣṭaḥ tvam vana vāsāya svanuraktaḥ suhṛj jane
rāme pramādam mā kārṣīḥ putra bhrātari gaccati

व्यसनी वा समृद्धो वा गतिर् एष तव अनघ
एष लोके सताम् धर्मः यज् ज्येष्ठ वशगो भवेत्

vyasanī vā samṛddho vā gatir eṣa tava anagha
eṣa loke satām dharmaḥ yaj jyeṣṭha vaśago bhavet

इदम् हि वृत्तम् उचितम् कुलस्य अस्य सनातनम्
दानम् दीक्षा च यज्ञेषु तनु त्यागो मृधेषु च

idam hi vṛttam ucitam kulasya asya sanātanam
dānam dīkṣā ca yajñeṣu tanu tyāgo mṛdheṣu ca

लक्स्मणम् त्वेवम्क्त्वा सा संसिद्धम् प्रियराघवम्
सुमित्रा गच्छ गच्छेति पुनः पुनरुवाच तम्

laksmaṇam tvevamktvā sā saṃsiddham priyarāghavam
sumitrā gaccha gaccheti punaḥ punaruvāca tam

रामम् दशरथम् विद्धि माम् विद्धि जनक आत्मजाम्
अयोध्याम् अटवीम् विद्धि गच्च तात यथा सुखम्

rāmam daśaratham viddhi mām viddhi janaka ātmajām
ayodhyām aṭavīm viddhi gacca tāta yathā sukham

ततः सुमन्त्रः काकुत्स्थम् प्रान्जलिर् वाक्यम् अब्रवीत्
विनीतः विनयज्ञः च मातलिर् वासवम् यथा

tataḥ sumantraḥ kākutstham prānjalir vākyam abravīt
vinītaḥ vinayajñaḥ ca mātalir vāsavam yathā

रथम् आरोह भद्रम् ते राज पुत्र महा यशः
क्षिप्रम् त्वाम् प्रापयिष्यामि यत्र माम् राम वक्ष्यसि

ratham āroha bhadram te rāja putra mahā yaśaḥ
kṣipram tvām prāpayiṣyāmi yatra mām rāma vakṣyasi

चतुर् दश हि वर्षाणि वस्तव्यानि वने त्वया
तानि उपक्रमितव्यानि यानि देव्या असि चोदितः

catur daśa hi varṣāṇi vastavyāni vane tvayā
tāni upakramitavyāni yāni devyā asi coditaḥ

तम् रथम् सूर्य सम्काशम् सीता हृष्टेन चेतसा
आरुरोह वर आरोहा कृत्वा अलम्कारम् आत्मनः

tam ratham sūrya samkāśam sītā hṛṣṭena cetasā
āruroha vara ārohā kṛtvā alamkāram ātmanaḥ

तथैव आयुध जातानि भ्रातृभ्याम् कवचानि च
रथ उपस्थे प्रतिन्यस्य सचर्म कठिनम् च तत्

tathaiva āyudha jātāni bhrātṛbhyām kavacāni ca
ratha upasthe pratinyasya sacarma kaṭhinam ca tat

वनवासम् हि सम्ख्यय वासांस्याभरणानि च
भर्तारमनुगच्छन्त्यै सीतायै श्वशुरो ददौ

vanavāsam hi samkhyaya vāsāṃsyābharaṇāni ca
bhartāramanugacchantyai sītāyai śvaśuro dadau

तथैवायुधजालानि भ्रातृभ्याम् कवचानि च
रथोपस्थे प्रतिन्यस्य सचर्म कठिनम् च तत्

tathaivāyudhajālāni bhrātṛbhyām kavacāni ca
rathopasthe pratinyasya sacarma kaṭhinam ca tat

प्रयाते तु महा अरण्यम् चिर रात्राय राघवे
बभूव नगरे मूर्च्चा बल मूर्च्चा जनस्य च

prayāte tu mahā araṇyam cira rātrāya rāghave
babhūva nagare mūrccā bala mūrccā janasya ca

तत् समाकुल सम्भ्रान्तम् मत्त सम्कुपित द्विपम्
हय शिन्जित निर्घोषम् पुरम् आसीन् महा स्वनम्

tat samākula sambhrāntam matta samkupita dvipam
haya śinjita nirghoṣam puram āsīn mahā svanam

ततः सबाल वृद्धा सा पुरी परम पीडिता
रामम् एव अभिदुद्राव घर्म आर्तः सलिलम् यथा

tataḥ sabāla vṛddhā sā purī parama pīḍitā
rāmam eva abhidudrāva gharma ārtaḥ salilam yathā

पार्श्वतः पृष्ठतः च अपि लम्बमानाः तत् उन्मुखाः
बाष्प पूर्ण मुखाः सर्वे तम् ऊचुर् भृश दुह्खिताः

pārśvataḥ pṛṣṭhataḥ ca api lambamānāḥ tat unmukhāḥ
bāṣpa pūrṇa mukhāḥ sarve tam ūcur bhṛśa duhkhitāḥ

सम्यच्च वाजिनाम् रश्मीन् सूत याहि शनैः शनैः
मुखम् द्रक्ष्यामि रामस्य दुर्दर्शम् नो भविष्यति

samyacca vājinām raśmīn sūta yāhi śanaiḥ śanaiḥ
mukham drakṣyāmi rāmasya durdarśam no bhaviṣyati

आयसम् हृदयम् नूनम् राम मातुर् असंशयम्
यद् देव गर्भ प्रतिमे वनम् याति न भिद्यते

āyasam hṛdayam nūnam rāma mātur asaṃśayam
yad deva garbha pratime vanam yāti na bhidyate

कृत कृत्या हि वैदेही चाया इव अनुगता पतिम्
न जहाति रता धर्मे मेरुम् अर्क प्रभा यथा

kṛta kṛtyā hi vaidehī cāyā iva anugatā patim
na jahāti ratā dharme merum arka prabhā yathā

अहो लक्ष्मण सिद्ध अर्थः सतताम् प्रिय वादिनम्
भ्रातरम् देव सम्काशम् यः त्वम् परिचरिष्यसि

aho lakṣmaṇa siddha arthaḥ satatām priya vādinam
bhrātaram deva samkāśam yaḥ tvam paricariṣyasi

महति एषा हि ते सिद्धिर् एष च अभ्युदयो महान्
एष स्वर्गस्य मार्गः च यद् एनम् अनुगच्चसि

mahati eṣā hi te siddhir eṣa ca abhyudayo mahān
eṣa svargasya mārgaḥ ca yad enam anugaccasi

एवम् वदन्तः ते सोढुम् न शेकुर् बाष्पम् आगतम्
अथ राजा वृतः स्त्रीभिर् दीनाभिर् दीन चेतनः

evam vadantaḥ te soḍhum na śekur bāṣpam āgatam
atha rājā vṛtaḥ strībhir dīnābhir dīna cetanaḥ

अथ राजा वृतः स्त्रीभिर्दीनाभिर्दीनचेतनः
निर्जगाम प्रियम् पुत्रम् द्रक्ष्यामि इति ब्रुवन् गृहात्

atha rājā vṛtaḥ strībhirdīnābhirdīnacetanaḥ
nirjagāma priyam putram drakṣyāmi iti bruvan gṛhāt

शुश्रुवे च अग्रतः स्त्रीनाम् रुदन्तीनाम् महा स्वनः
यथा नादः करेणूनाम् बद्धे महति कुन्जरे

śuśruve ca agrataḥ strīnām rudantīnām mahā svanaḥ
yathā nādaḥ kareṇūnām baddhe mahati kunjare

पिता च राजा काकुत्स्थः श्रीमान् सन्नः तदा बभौ
परिपूर्णः शशी काले ग्रहेण उपप्लुतः यथा

pitā ca rājā kākutsthaḥ śrīmān sannaḥ tadā babhau
paripūrṇaḥ śaśī kāle graheṇa upaplutaḥ yathā

स च श्रीमानचिन्त्यात्मा रामो दशरथात्मजः
सूतम् संचोदयामास त्वरितम् वाह्यतामिति

sa ca śrīmānacintyātmā rāmo daśarathātmajaḥ
sūtam saṃcodayāmāsa tvaritam vāhyatāmiti

रामो याहीति सूतम् तम् तिष्ठेति स जनस्तदा
उभयम् नाशकत्सूतः कर्तुमध्वनि चोदितः

rāmo yāhīti sūtam tam tiṣṭheti sa janastadā
ubhayam nāśakatsūtaḥ kartumadhvani coditaḥ

निर्गच्छति महाबाहौ रामे पौरजनाश्रुभिः
पतितैरभ्यवहितम् प्रशशाम महीरजः

nirgacchati mahābāhau rāme paurajanāśrubhiḥ
patitairabhyavahitam praśaśāma mahīrajaḥ

रुदिताश्रुपरिद्यूनम् हाहाकृतमचेतनम्
प्रयाणे राघवस्यासीत्पुरम् परमपीडितम्

ruditāśruparidyūnam hāhākṛtamacetanam
prayāṇe rāghavasyāsītpuram paramapīḍitam

सुस्राव नयनैः स्त्रीणामस्रमायाससम्भवम्
मीनसम्क्षोभचलितैः सलिलम् पङ्कजैरिव

susrāva nayanaiḥ strīṇāmasramāyāsasambhavam
mīnasamkṣobhacalitaiḥ salilam paṅkajairiva

दृष्ट्वा तु नृपतिः श्रीमानेकचित्तगतम् पुरम्
निपपातैव दुःखेन हतमूल इव द्रुमः

dṛṣṭvā tu nṛpatiḥ śrīmānekacittagatam puram
nipapātaiva duḥkhena hatamūla iva drumaḥ

ततओ हल हला शब्दो जज्ञे रामस्य पृष्ठतः
नराणाम् प्रेक्ष्य राजानम् सीदन्तम् भृश दुह्खितम्

tatao hala halā śabdo jajñe rāmasya pṛṣṭhataḥ
narāṇām prekṣya rājānam sīdantam bhṛśa duhkhitam

हा राम इति जनाः केचित् राम माता इति च अपरे
अन्तः पुरम् समृद्धम् च क्रोशन्तम् पर्यदेवयन्

hā rāma iti janāḥ kecit rāma mātā iti ca apare
antaḥ puram samṛddham ca krośantam paryadevayan

अन्वीक्षमाणो रामः तु विषण्णम् भ्रान्त चेतसम्
राजानम् मातरम् चैव ददर्श अनुगतौ पथि

anvīkṣamāṇo rāmaḥ tu viṣaṇṇam bhrānta cetasam
rājānam mātaram caiva dadarśa anugatau pathi

स बद्ध इव पाशेन किशोरो मातरम् यथा
धर्मपाशेन सम्क्षिप्तः प्रकाशम् नाभुदैक्षत

sa baddha iva pāśena kiśoro mātaram yathā
dharmapāśena samkṣiptaḥ prakāśam nābhudaikṣata

पदातिनौ च यान अर्हाव् अदुह्ख अर्हौ सुख उचितौ
दृष्ट्वा संचोदयाम् आस शीघ्रम् याहि इति सारथिम्

padātinau ca yāna arhāv aduhkha arhau sukha ucitau
dṛṣṭvā saṃcodayām āsa śīghram yāhi iti sārathim

न हि तत् पुरुष व्याघ्रः दुह्खदम् दर्शनम् पितुः
मातुः च सहितुम् शक्तः तोत्र अर्दितैव द्विपः

na hi tat puruṣa vyāghraḥ duhkhadam darśanam pituḥ
mātuḥ ca sahitum śaktaḥ totra arditaiva dvipaḥ

प्रत्यगारमिवायान्ती वत्सला वत्सकारणात्
बद्धवत्सा यथा धेनू राममाताभ्याधावत

pratyagāramivāyāntī vatsalā vatsakāraṇāt
baddhavatsā yathā dhenū rāmamātābhyādhāvata

तथा रुदन्तीम् कौसल्याम् रथम् तम् अनुधावतीम्
क्रोशन्तीम् राम राम इति हा सीते लक्ष्मण इति च

tathā rudantīm kausalyām ratham tam anudhāvatīm
krośantīm rāma rāma iti hā sīte lakṣmaṇa iti ca

तिष्ठ इति राजा चुक्रोष याहि याहि इति राघवः
सुमन्त्रस्य बभूव आत्मा चक्रयोः इव च अन्तरा

tiṣṭha iti rājā cukroṣa yāhi yāhi iti rāghavaḥ
sumantrasya babhūva ātmā cakrayoḥ iva ca antarā

न अश्रौषम् इति राजानम् उपालब्धो अपि वक्ष्यसि
चिरम् दुह्खस्य पापिष्ठम् इति रामः तम् अब्रवीत्

na aśrauṣam iti rājānam upālabdho api vakṣyasi
ciram duhkhasya pāpiṣṭham iti rāmaḥ tam abravīt

रामस्य स वचः कुर्वन्न् अनुज्ञाप्य च तम् जनम्
व्रजतः अपि हयान् शीघ्रम् चोदयाम् आस सारथिः

rāmasya sa vacaḥ kurvann anujñāpya ca tam janam
vrajataḥ api hayān śīghram codayām āsa sārathiḥ

न्यवर्तत जनो राज्ञो रामम् कृत्वा प्रदक्षिणम्
मनसा अपि अश्रु वेगैः च न न्यवर्तत मानुषम्

nyavartata jano rājño rāmam kṛtvā pradakṣiṇam
manasā api aśru vegaiḥ ca na nyavartata mānuṣam

यम् इच्चेत् पुनर् आयान्तम् न एनम् दूरम् अनुव्रजेत्
इति अमात्या महा राजम् ऊचुर् दशरथम् वचः

yam iccet punar āyāntam na enam dūram anuvrajet
iti amātyā mahā rājam ūcur daśaratham vacaḥ

इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्य काण्डे चत्वारिंशः सर्गः

iti vālmīki rāmāyaṇe ādi kāvye ayodhya kāṇḍe catvāriṃśaḥ sargaḥ