ततःकमलपत्राक्षः श्यामो निरुपमो महान्
उवाच रामस्तम् सूतं पितुराख्याहि मामिति

tataḥkamalapatrākṣaḥ śyāmo nirupamo mahān
uvāca rāmastam sūtaṃ piturākhyāhi māmiti

स राम प्रेषितः क्षिप्रम् सम्ताप कलुष इन्द्रियः
प्रविश्य नृपतिम् सूतः निह्श्वसन्तम् ददर्श ह

sa rāma preṣitaḥ kṣipram samtāpa kaluṣa indriyaḥ
praviśya nṛpatim sūtaḥ nihśvasantam dadarśa ha

उपरक्तमिवादित्यं भस्मच्छन्नमिवानलम्
तटाकमिव निस्तोयमपश्यज्जगतीपतिम्

uparaktamivādityaṃ bhasmacchannamivānalam
taṭākamiva nistoyamapaśyajjagatīpatim

आलोक्य तु महा प्राज्ञः परम आकुल चेतसम्
रामम् एव अनुशोचन्तम् सूतः प्रान्जलिर् आसदत्

ālokya tu mahā prājñaḥ parama ākula cetasam
rāmam eva anuśocantam sūtaḥ prānjalir āsadat

तम् वर्धयित्वा राजानम् सूतः पूर्वम् जयाशिषा
भयविक्लबया वाचा मन्दया श्लक्ष्णमब्रवीत्

tam vardhayitvā rājānam sūtaḥ pūrvam jayāśiṣā
bhayaviklabayā vācā mandayā ślakṣṇamabravīt

अयम् स पुरुष व्याघ्र द्वारि तिष्ठति ते सुतः
ब्राह्मणेभ्यो धनम् दत्त्वा सर्वम् चैव उपजीविनाम्

ayam sa puruṣa vyāghra dvāri tiṣṭhati te sutaḥ
brāhmaṇebhyo dhanam dattvā sarvam caiva upajīvinām

स त्वा पश्यतु भद्रम् ते रामः सत्य पराक्रमः
सर्वान् सुहृदाअपृच्च्य त्वाम् इदानीम् दिदृक्षते

sa tvā paśyatu bhadram te rāmaḥ satya parākramaḥ
sarvān suhṛdāapṛccya tvām idānīm didṛkṣate

गमिष्यति महा अरण्यम् तम् पश्य जगती पते
वृतम् राज गुणैः सर्वैः आदित्यम् इव रश्मिभिः

gamiṣyati mahā araṇyam tam paśya jagatī pate
vṛtam rāja guṇaiḥ sarvaiḥ ādityam iva raśmibhiḥ

स सत्य वादी धर्म आत्मा गाम्भीर्यात् सागर उपमः
आकाशैव निष्पन्को नर इन्द्रः प्रत्युवाच तम्

sa satya vādī dharma ātmā gāmbhīryāt sāgara upamaḥ
ākāśaiva niṣpanko nara indraḥ pratyuvāca tam

सुमन्त्र आनय मे दारान् ये केचित् इह मामकाः
दारैः परिवृतः सर्वैः द्रष्टुम् इच्चामि राघवम्

sumantra ānaya me dārān ye kecit iha māmakāḥ
dāraiḥ parivṛtaḥ sarvaiḥ draṣṭum iccāmi rāghavam

सो अन्तः पुरम् अतीत्य एव स्त्रियः ता वाक्यम् अब्रवीत्
आर्यो ह्वयति वो राजा गम्यताम् तत्र माचिरम्

so antaḥ puram atītya eva striyaḥ tā vākyam abravīt
āryo hvayati vo rājā gamyatām tatra māciram

एवम् उक्ताः स्त्रियः सर्वाः सुमन्त्रेण नृप आज्ञया
प्रचक्रमुस् तत् भवनम् भर्तुर् आज्ञाय शासनम्

evam uktāḥ striyaḥ sarvāḥ sumantreṇa nṛpa ājñayā
pracakramus tat bhavanam bhartur ājñāya śāsanam

अर्ध सप्त शताः ताः तु प्रमदाः ताम्र लोचनाः
कौसल्याम् परिवार्य अथ शनैः जग्मुर् धृत व्रताः

ardha sapta śatāḥ tāḥ tu pramadāḥ tāmra locanāḥ
kausalyām parivārya atha śanaiḥ jagmur dhṛta vratāḥ

आगतेषु च दारेषु समवेक्ष्य मही पतिः
उवाच राजा तम् सूतम् सुमन्त्र आनय मे सुतम्

āgateṣu ca dāreṣu samavekṣya mahī patiḥ
uvāca rājā tam sūtam sumantra ānaya me sutam

स सूतः रामम् आदाय लक्ष्मणम् मैथिलीम् तदा
जगाम अभिमुखः तूर्णम् सकाशम् जगती पतेः

sa sūtaḥ rāmam ādāya lakṣmaṇam maithilīm tadā
jagāma abhimukhaḥ tūrṇam sakāśam jagatī pateḥ

स राजा पुत्रम् आयान्तम् दृष्ट्वा दूरात् कृत अन्जलिम्
उत्पपात आसनात् तूर्णम् आर्तः स्त्री जन सम्वृतः

sa rājā putram āyāntam dṛṣṭvā dūrāt kṛta anjalim
utpapāta āsanāt tūrṇam ārtaḥ strī jana samvṛtaḥ

सो अभिदुद्राव वेगेन रामम् दृष्ट्वा विशाम् पतिः
तम् असम्प्राप्य दुह्ख आर्तः पपात भुवि मूर्चितः

so abhidudrāva vegena rāmam dṛṣṭvā viśām patiḥ
tam asamprāpya duhkha ārtaḥ papāta bhuvi mūrcitaḥ

तम् रामः अभ्यपातत् क्षिप्रम् लक्ष्मणः च महा रथः
विसम्ज्ञम् इव दुह्खेन सशोकम् नृपतिम् तदा

tam rāmaḥ abhyapātat kṣipram lakṣmaṇaḥ ca mahā rathaḥ
visamjñam iva duhkhena saśokam nṛpatim tadā

स्त्री सहस्र निनादः च सम्जज्ञे राज वेश्मनि
हाहा राम इति सहसा भूषण ध्वनि मूर्चितः

strī sahasra ninādaḥ ca samjajñe rāja veśmani
hāhā rāma iti sahasā bhūṣaṇa dhvani mūrcitaḥ

तम् परिष्वज्य बाहुभ्याम् ताव् उभौ राम लक्ष्मणौ
पर्यन्के सीतया सार्धम् रुदन्तः समवेशयन्

tam pariṣvajya bāhubhyām tāv ubhau rāma lakṣmaṇau
paryanke sītayā sārdham rudantaḥ samaveśayan

अथ रामः मुहूर्तेन लब्ध सम्ज्ञम् मही पतिम्
उवाच प्रान्जलिर् भूत्वा शोक अर्णव परिप्लुतम्

atha rāmaḥ muhūrtena labdha samjñam mahī patim
uvāca prānjalir bhūtvā śoka arṇava pariplutam

आपृच्चे त्वाम् महा राज सर्वेषाम् ईश्वरः असि नः
प्रस्थितम् दण्डक अरण्यम् पश्य त्वम् कुशलेन माम्

āpṛcce tvām mahā rāja sarveṣām īśvaraḥ asi naḥ
prasthitam daṇḍaka araṇyam paśya tvam kuśalena mām

लक्ष्मणम् च अनुजानीहि सीता च अन्वेति माम् वनम्
कारणैः बहुभिस् तथ्यैः वार्यमाणौ न च इच्चतः

lakṣmaṇam ca anujānīhi sītā ca anveti mām vanam
kāraṇaiḥ bahubhis tathyaiḥ vāryamāṇau na ca iccataḥ

अनुजानीहि सर्वान् नः शोकम् उत्सृज्य मानद
लक्ष्मणम् माम् च सीताम् च प्रजापतिर् इव प्रजाः

anujānīhi sarvān naḥ śokam utsṛjya mānada
lakṣmaṇam mām ca sītām ca prajāpatir iva prajāḥ

प्रतीक्षमाणम् अव्यग्रम् अनुज्ञाम् जगती पतेः
उवाच रर्जा सम्प्रेक्ष्य वन वासाय राघवम्

pratīkṣamāṇam avyagram anujñām jagatī pateḥ
uvāca rarjā samprekṣya vana vāsāya rāghavam

अहम् राघव कैकेय्या वर दानेन मोहितः
अयोध्यायाः त्वम् एव अद्य भव राजा निगृह्य माम्

aham rāghava kaikeyyā vara dānena mohitaḥ
ayodhyāyāḥ tvam eva adya bhava rājā nigṛhya mām

एवम् उक्तः नृपतिना रामः धर्मभृताम् वरः
प्रत्युवाच अन्जलिम् कृत्वा पितरम् वाक्य कोविदः

evam uktaḥ nṛpatinā rāmaḥ dharmabhṛtām varaḥ
pratyuvāca anjalim kṛtvā pitaram vākya kovidaḥ

भवान् वर्ष सहस्राय पृथिव्या नृपते पतिः
अहम् तु अरण्ये वत्स्यामि न मे कार्यम् त्वया अनृतम्

bhavān varṣa sahasrāya pṛthivyā nṛpate patiḥ
aham tu araṇye vatsyāmi na me kāryam tvayā anṛtam

नव पञ्च च वर्षाणि वनवासे विहृत्य ते
पुनः पादौ ग्रहीष्यामि प्रतिज्ञान्ते नराधिपः

nava pañca ca varṣāṇi vanavāse vihṛtya te
punaḥ pādau grahīṣyāmi pratijñānte narādhipaḥ

रुदन्नाह प्रियम् पुत्रं सत्यपाशेन संयतः
कैकेय्या चोद्यमान्स्तु मिथो राजा तमब्रवीत्

rudannāha priyam putraṃ satyapāśena saṃyataḥ
kaikeyyā codyamānstu mitho rājā tamabravīt

श्रेयसे वृद्धये तात पुनर् आगमनाय च
गच्चस्व अरिष्टम् अव्यग्रः पन्थानम् अकुतः भयम्

śreyase vṛddhaye tāta punar āgamanāya ca
gaccasva ariṣṭam avyagraḥ panthānam akutaḥ bhayam

न हि सत्यात्मनस्तात धर्माभिमनसस्तव
विनिवर्त यितुं बुद्धि शक्यते रघुनन्दन

na hi satyātmanastāta dharmābhimanasastava
vinivarta yituṃ buddhi śakyate raghunandana

अद्य तु इदानीम् रजनीम् पुत्र मा गच्च सर्वथा
मातरम् माम् च सम्पश्यन् वस इमाम् अद्य शर्वरीम्

adya tu idānīm rajanīm putra mā gacca sarvathā
mātaram mām ca sampaśyan vasa imām adya śarvarīm

मातरं माम् च सम्पश्यन् वसेमामद्य शर्वरीम्
तर्पितः सर्वकामैस्त्वम् स्वः काले साधयिष्यसि

mātaraṃ mām ca sampaśyan vasemāmadya śarvarīm
tarpitaḥ sarvakāmaistvam svaḥ kāle sādhayiṣyasi

दुष्करम् क्रियते पुत्र सर्वथा राघव तया
मत्प्रियार्थम् प्रियांस्त्यक्त्वा यद्यासि विजनम् वनम्

duṣkaram kriyate putra sarvathā rāghava tayā
matpriyārtham priyāṃstyaktvā yadyāsi vijanam vanam

न चैतन्मे प्रियम् पुत्र शपे सत्येन राघव
छन्नया छलितस्त्वस्नु स्त्रुया छन्नाग्निकल्पया

na caitanme priyam putra śape satyena rāghava
channayā chalitastvasnu struyā channāgnikalpayā

पञ्चना या तु लब्धा मे तां त्वम् निस्तर्तुमिच्छसि
अनया वृत्तसादिन्या कैकेय्या।अभिप्रचोदितः

pañcanā yā tu labdhā me tāṃ tvam nistartumicchasi
anayā vṛttasādinyā kaikeyyā|abhipracoditaḥ

न चैतदाश्चर्यतमम् यत्तज्ज्येष्ठस्सुतो मम
अपानृतकथम् पुत्र पितरम् कर्तुमिच्छ्सि

na caitadāścaryatamam yattajjyeṣṭhassuto mama
apānṛtakatham putra pitaram kartumicchsi

अथ रामः तथा श्रुत्वा पितुर् आर्तस्य भाषितम्
लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा दीनो वचनम् अब्रवीत्

atha rāmaḥ tathā śrutvā pitur ārtasya bhāṣitam
lakṣmaṇena saha bhrātrā dīno vacanam abravīt

प्राप्स्यामि यान् अद्य गुणान् को मे श्वस्तान् प्रदास्यति
अपक्रमणम् एव अतः सर्व कामैः अहम् वृणे

prāpsyāmi yān adya guṇān ko me śvastān pradāsyati
apakramaṇam eva ataḥ sarva kāmaiḥ aham vṛṇe

इयम् सराष्ट्रा सजना धन धान्य समाकुला
मया विसृष्टा वसुधा भरताय प्रदीयताम्

iyam sarāṣṭrā sajanā dhana dhānya samākulā
mayā visṛṣṭā vasudhā bharatāya pradīyatām

वनवासकृता बुद्धिर्न च मे।अद्य चलिष्यति
यस्तुष्टेन वरो दत्तः कैकेय्यै वरद त्वया

vanavāsakṛtā buddhirna ca me|adya caliṣyati
yastuṣṭena varo dattaḥ kaikeyyai varada tvayā

अहम् निदेशम् भवतो यथोक्तमनुपालयन्

aham nideśam bhavato yathoktamanupālayan

मा विमर्शो वसुमती भरताय प्रदीयताम्

mā vimarśo vasumatī bharatāya pradīyatām

अपगच्चतु ते दुह्खम् मा भूर् बाष्प परिप्लुतः
न हि क्षुभ्यति दुर्धर्षः समुद्रः सरिताम् पतिः

apagaccatu te duhkham mā bhūr bāṣpa pariplutaḥ
na hi kṣubhyati durdharṣaḥ samudraḥ saritām patiḥ

न एव अहम् राज्यम् इच्चामि न सुखम् न च मैथिलीम्
त्वाम् अहम् सत्यम् इच्चामि न अनृतम् पुरुष ऋषभ

na eva aham rājyam iccāmi na sukham na ca maithilīm
tvām aham satyam iccāmi na anṛtam puruṣa ṛṣabha

त्वामहम् सत्यमिच्छामि नानृतम् पुरुषर्षभ
प्रत्यक्षम् तव सत्येन सुकृतेन च ते शपे

tvāmaham satyamicchāmi nānṛtam puruṣarṣabha
pratyakṣam tava satyena sukṛtena ca te śape

न च शख्यम् मया तात स्थातुम् क्षणमपि प्रभो
स शोकम् ध्रारयस्वेमम् न हि मे।अस्ति विपर्ययः

na ca śakhyam mayā tāta sthātum kṣaṇamapi prabho
sa śokam dhrārayasvemam na hi me|asti viparyayaḥ

अर्थितो ह्यस्मि कैकेय्या वनम् गच्छेति राघव
मया चोक्तं प्रजामीति तत्सत्यमनुपालये

arthito hyasmi kaikeyyā vanam gaccheti rāghava
mayā coktaṃ prajāmīti tatsatyamanupālaye

मा चोत्कण्थां कृथा देव वने रंस्यामहे वयम्
प्रशान्तहरिणाकीर्णे नानाशकुनिनादिते

mā cotkaṇthāṃ kṛthā deva vane raṃsyāmahe vayam
praśāntahariṇākīrṇe nānāśakuninādite

पिता हि दैवतम् तात देवतानामपि स्मृतम्
तस्माद्दैवतमित्येव करिष्यामि पितुर्वचः

pitā hi daivatam tāta devatānāmapi smṛtam
tasmāddaivatamityeva kariṣyāmi piturvacaḥ

चतुर्धशसु वर्षेषु गतेषु नरसत्तम
पुनर्द्रक्ष्यसि माम् प्राप्तम् सन्तापो।अयम् विमुच्यताम्

caturdhaśasu varṣeṣu gateṣu narasattama
punardrakṣyasi mām prāptam santāpo|ayam vimucyatām

येन संस्तम्भनीयो।अयम् सर्वो बाष्पगल्दो जनः
स त्वम् पुरुषशार्दूल किमर्थम् विक्रियाम् गतः

yena saṃstambhanīyo|ayam sarvo bāṣpagaldo janaḥ
sa tvam puruṣaśārdūla kimartham vikriyām gataḥ

पुरम् च राष्ट्रम् च मही च केवला
मया निसृष्टा भरताय दीयताम्
अहम् निदेशम् भवतः अनुपालयन्
वनम् गमिष्यामि चिराय सेवितुम्

puram ca rāṣṭram ca mahī ca kevalā
mayā nisṛṣṭā bharatāya dīyatām
aham nideśam bhavataḥ anupālayan
vanam gamiṣyāmi cirāya sevitum

मया निसृष्टाम् भरतः महीम् इमाम्
सशैल खण्डाम् सपुराम् सकाननाम्
शिवाम् सुसीमाम् अनुशास्तु केवलम्
त्वया यद् उक्तम् नृपते यथा अस्तु तत्

mayā nisṛṣṭām bharataḥ mahīm imām
saśaila khaṇḍām sapurām sakānanām
śivām susīmām anuśāstu kevalam
tvayā yad uktam nṛpate yathā astu tat

न मे तथा पार्थिव धीयते मनो
महत्सु कामेषु न च आत्मनः प्रिये
यथा निदेशे तव शिष्ट सम्मते
व्यपैतु दुह्खम् तव मत् कृते अनघ

na me tathā pārthiva dhīyate mano
mahatsu kāmeṣu na ca ātmanaḥ priye
yathā nideśe tava śiṣṭa sammate
vyapaitu duhkham tava mat kṛte anagha

तत् अद्य न एव अनघ राज्यम् अव्ययम्
न सर्व कामान् न सुखम् न मैथिलीम्
न जीवितम् त्वाम् अनृतेन योजयन्
वृणीय सत्यम् व्रतम् अस्तु ते तथा

tat adya na eva anagha rājyam avyayam
na sarva kāmān na sukham na maithilīm
na jīvitam tvām anṛtena yojayan
vṛṇīya satyam vratam astu te tathā

फलानि मूलानि च भक्षयन् वने
गिरीम्ः च पश्यन् सरितः सरांसि च
वनम् प्रविश्य एव विचित्र पादपम्
सुखी भविष्यामि तव अस्तु निर्वृतिः

phalāni mūlāni ca bhakṣayan vane
girīmḥ ca paśyan saritaḥ sarāṃsi ca
vanam praviśya eva vicitra pādapam
sukhī bhaviṣyāmi tava astu nirvṛtiḥ

एवम् स राजा व्यसनाभिपन्नः
शोकेन दुःखेन च ताम्यमानः
आलिङ्ग्य पुत्रम् सुविनष्टसम्ज्ञो
मोहम् गतो नैव चिचेश्ट किंचित्

evam sa rājā vyasanābhipannaḥ
śokena duḥkhena ca tāmyamānaḥ
āliṅgya putram suvinaṣṭasamjño
moham gato naiva ciceśṭa kiṃcit

इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्य काण्डे चतुर् त्रिंशः सर्गः

iti vālmīki rāmāyaṇe ādi kāvye ayodhya kāṇḍe catur triṃśaḥ sargaḥ