तथा तु विलपन्तीम् ताम् कौसल्याम् राम मातरम्
उवाच लक्ष्मणो दीनः तत् काल सदृशम् वचः

tathā tu vilapantīm tām kausalyām rāma mātaram
uvāca lakṣmaṇo dīnaḥ tat kāla sadṛśam vacaḥ

न रोचते मम अपि एतत् आर्ये यद् राघवो वनम्
त्यक्त्वा राज्य श्रियम् गच्चेत् स्त्रिया वाक्य वशम् गतः

na rocate mama api etat ārye yad rāghavo vanam
tyaktvā rājya śriyam gaccet striyā vākya vaśam gataḥ

विपरीतः च वृद्धः च विषयैः च प्रधर्षितः
नृपः किम् इव न ब्रूयाच् चोद्यमानः समन्मथः

viparītaḥ ca vṛddhaḥ ca viṣayaiḥ ca pradharṣitaḥ
nṛpaḥ kim iva na brūyāc codyamānaḥ samanmathaḥ

न अस्य अपराधम् पश्यामि न अपि दोषम् तथा विधम्
येन निर्वास्यते राष्ट्रात् वन वासाय राघवः

na asya aparādham paśyāmi na api doṣam tathā vidham
yena nirvāsyate rāṣṭrāt vana vāsāya rāghavaḥ

न तम् पश्याम्य् अहम् लोके परोक्षम् अपि यो नरः
स्वमित्रो।अपि निरस्तो।अपि यो।अस्यदोषमुदाहरेत्

na tam paśyāmy aham loke parokṣam api yo naraḥ
svamitro|api nirasto|api yo|asyadoṣamudāharet

देव कल्पम् ऋजुम् दान्तम् रिपूणाम् अपि वत्सलम्
अवेक्षमाणः को धर्मम् त्यजेत् पुत्रम् अकारणात्

deva kalpam ṛjum dāntam ripūṇām api vatsalam
avekṣamāṇaḥ ko dharmam tyajet putram akāraṇāt

तत् इदम् वचनम् राज्ञः पुनर् बाल्यम् उपेयुषः
पुत्रः को हृदये कुर्यात् राज व्र्त्तम् अनुस्मरन्

tat idam vacanam rājñaḥ punar bālyam upeyuṣaḥ
putraḥ ko hṛdaye kuryāt rāja vrttam anusmaran

यावद् एव न जानाति कश्चित् अर्थम् इमम् नरः
तावद् एव मया साधम् आत्मस्थम् कुरु शासनम्

yāvad eva na jānāti kaścit artham imam naraḥ
tāvad eva mayā sādham ātmastham kuru śāsanam

मया पार्श्वे सधनुषा तव गुप्तस्य राघव
कः समर्थो अधिकम् कर्तुम् कृत अन्तस्य इव तिष्ठतः

mayā pārśve sadhanuṣā tava guptasya rāghava
kaḥ samartho adhikam kartum kṛta antasya iva tiṣṭhataḥ

निर्मनुष्याम् इमाम् सर्वाम् अयोध्याम् मनुज ऋषभ
करिष्यामि शरैअः तीक्ष्णैः यदि स्थास्यति विप्रिये

nirmanuṣyām imām sarvām ayodhyām manuja ṛṣabha
kariṣyāmi śaraiaḥ tīkṣṇaiḥ yadi sthāsyati vipriye

भरतस्य अथ पक्ष्यो वा यो वा अस्य हितम् इच्चति
सर्वान् एतान् वधिष्यामि मृदुर् हि परिभूयते

bharatasya atha pakṣyo vā yo vā asya hitam iccati
sarvān etān vadhiṣyāmi mṛdur hi paribhūyate

प्रोत्साहितो।अयम् कैकेय्या स दुष्टो यदिः पिता
अमित्रभूतो निस्सङ्गम् वध्यताम् बध्यतामपि

protsāhito|ayam kaikeyyā sa duṣṭo yadiḥ pitā
amitrabhūto nissaṅgam vadhyatām badhyatāmapi

गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः
उत्फथम् प्रतिपन्नस्य कार्यम् भवति शासन्म्

gurorapyavaliptasya kāryākāryamajānataḥ
utphatham pratipannasya kāryam bhavati śāsanm

बलमेष किमाश्रित्य हेतुम् वा पुरुषर्षभ
दातुमिच्छति कैकेय्य राज्यम् स्थितमिदम् तव

balameṣa kimāśritya hetum vā puruṣarṣabha
dātumicchati kaikeyya rājyam sthitamidam tava

त्वया चैव मया चैव कृत्वा वैरम् अनुत्तमम्
कस्य शक्तिः श्रियम् दातुम् भरताय अरि शासन

tvayā caiva mayā caiva kṛtvā vairam anuttamam
kasya śaktiḥ śriyam dātum bharatāya ari śāsana

अनुरक्तः अस्मि भावेन भ्रातरम् देवि तत्त्वतः
सत्येन धनुषा चैव दत्तेन इष्टेन ते शपे

anuraktaḥ asmi bhāvena bhrātaram devi tattvataḥ
satyena dhanuṣā caiva dattena iṣṭena te śape

दीप्तम् अग्निम् अरण्यम् वा यदि रामः प्रवेक्ष्यते
प्रविष्टम् तत्र माम् देवि त्वम् पूर्वम् अवधारय

dīptam agnim araṇyam vā yadi rāmaḥ pravekṣyate
praviṣṭam tatra mām devi tvam pūrvam avadhāraya

हरामि वीर्यात् दुह्खम् ते तमः सूर्यैव उदितः
देवी पश्यतु मे वीर्यम् राघवः चैव पश्यतु

harāmi vīryāt duhkham te tamaḥ sūryaiva uditaḥ
devī paśyatu me vīryam rāghavaḥ caiva paśyatu

एतत् तु वचनम् श्रुत्वा लक्ष्मणस्य महात्मनः
उवाच रामम् कौसल्या रुदन्ती शोक लालसा

etat tu vacanam śrutvā lakṣmaṇasya mahātmanaḥ
uvāca rāmam kausalyā rudantī śoka lālasā

भ्रातुस् ते वदतः पुत्र लक्ष्मणस्य श्रुतम् त्वया
यद् अत्र अनन्तरम् तत् त्वम् कुरुष्व यदि रोचते

bhrātus te vadataḥ putra lakṣmaṇasya śrutam tvayā
yad atra anantaram tat tvam kuruṣva yadi rocate

न च अधर्म्यम् वचः श्रुत्वा सपत्न्या मम भाषितम्
विहाय शोक सम्तप्ताम् गन्तुम् अर्हसि माम् इतः

na ca adharmyam vacaḥ śrutvā sapatnyā mama bhāṣitam
vihāya śoka samtaptām gantum arhasi mām itaḥ

धर्मज्ञ यदि धर्मिष्ठो धर्मम् चरितुम् इच्चसि
शुश्रूष माम् इहस्थः त्वम् चर धर्मम् अनुत्तमम्

dharmajña yadi dharmiṣṭho dharmam caritum iccasi
śuśrūṣa mām ihasthaḥ tvam cara dharmam anuttamam

शुश्रूषुर् जननीम् पुत्र स्व गृहे नियतः वसन्
परेण तपसा युक्तः काश्यपः त्रिदिवम् गतः

śuśrūṣur jananīm putra sva gṛhe niyataḥ vasan
pareṇa tapasā yuktaḥ kāśyapaḥ tridivam gataḥ

यथा एव राजा पूज्यः ते गौरवेण तथा हि अहम्
त्वाम् न अहम् अनुजानामि न गन्तव्यम् इतः वनम्

yathā eva rājā pūjyaḥ te gauraveṇa tathā hi aham
tvām na aham anujānāmi na gantavyam itaḥ vanam

त्वद् वियोगान् न मे कार्यम् जीवितेन सुखेन वा
त्वया सह मम श्रेयः तृणानाम् अपि भक्षणम्

tvad viyogān na me kāryam jīvitena sukhena vā
tvayā saha mama śreyaḥ tṛṇānām api bhakṣaṇam

यदि त्वम् यास्यसि वनम् त्यक्त्वा माम् शोक लालसाम्
अहम् प्रायम् इह आसिष्ये न हि शक्ष्यामि जीवितुम्

yadi tvam yāsyasi vanam tyaktvā mām śoka lālasām
aham prāyam iha āsiṣye na hi śakṣyāmi jīvitum

ततः स्त्वम् प्राप्स्यसे पुत्र निरयम् लोक विश्रुतम्
ब्रह्म हत्याम् इव अधर्मात् समुद्रः सरिताम् पतिः

tataḥ stvam prāpsyase putra nirayam loka viśrutam
brahma hatyām iva adharmāt samudraḥ saritām patiḥ

विलपन्तीम् तथा दीनाम् कौसल्याम् जननीम् ततः
उवाच रामः धर्म अत्मा वचनम् धर्म सम्हितम्

vilapantīm tathā dīnām kausalyām jananīm tataḥ
uvāca rāmaḥ dharma atmā vacanam dharma samhitam

न अस्ति शक्तिः पितुर् वाक्यम् समतिक्रमितुम् मम
प्रसादये त्वाम् शिरसा गन्तुम् इच्चाम्य् अहम् वनम्

na asti śaktiḥ pitur vākyam samatikramitum mama
prasādaye tvām śirasā gantum iccāmy aham vanam

ऋषिणा च पितुर् वाक्यम् कुर्वता व्रत चारिणा
गौर् हता जानता धर्मम् कण्डुना अपि विपश्चिता

ṛṣiṇā ca pitur vākyam kurvatā vrata cāriṇā
gaur hatā jānatā dharmam kaṇḍunā api vipaścitā

अस्माकम् च कुले पूर्वम् सगरस्य आज्ञया पितुः
खनद्भिः सागरैः भूतिम् अवाप्तः सुमहान् वधः

asmākam ca kule pūrvam sagarasya ājñayā pituḥ
khanadbhiḥ sāgaraiḥ bhūtim avāptaḥ sumahān vadhaḥ

जामदग्न्येन रामेण रेणुका जननी स्वयम्
कृत्ता परशुना अरण्ये पितुर् वचन कारिणा

jāmadagnyena rāmeṇa reṇukā jananī svayam
kṛttā paraśunā araṇye pitur vacana kāriṇā

एतैरन्यैश्च बहुभिर्देवि देवसमैः कृतम्
पितुर्वचनमक्लीबम् करिष्यामि पितुर्शितम्

etairanyaiśca bahubhirdevi devasamaiḥ kṛtam
piturvacanamaklībam kariṣyāmi piturśitam

न खल्व् एतन् मया एकेन क्रियते पितृ शासनम्
एतैरपि कृतम् देवि ये मया तव कीर्तिताः

na khalv etan mayā ekena kriyate pitṛ śāsanam
etairapi kṛtam devi ye mayā tava kīrtitāḥ

नाहम् धर्ममपूर्वम् ते प्रतिकूलम् प्रवर्तये
पूर्वैः अयम् अभिप्रेतः गतः मार्गो अनुगम्यते

nāham dharmamapūrvam te pratikūlam pravartaye
pūrvaiḥ ayam abhipretaḥ gataḥ mārgo anugamyate

तत् एतत् तु मया कार्यम् क्रियते भुवि न अन्यथा
पितुर् हि वचनम् कुर्वन् न कश्चिन् नाम हीयते

tat etat tu mayā kāryam kriyate bhuvi na anyathā
pitur hi vacanam kurvan na kaścin nāma hīyate

ताम् एवम् उक्त्वा जननीम् लक्ष्मणम् पुनर् अब्रवीत्
तव लक्ष्मण जानामि मयि स्नेहम् अनुत्तमम्

tām evam uktvā jananīm lakṣmaṇam punar abravīt
tava lakṣmaṇa jānāmi mayi sneham anuttamam

तव लक्ष्मण जानामि मयि स्नेहमनुत्तमम्
विक्रमम् चैव सत्यम् च तेजश्च सुदुरासदम्

tava lakṣmaṇa jānāmi mayi snehamanuttamam
vikramam caiva satyam ca tejaśca sudurāsadam

मम मातुर्महद्दुःखमतुलम् शुभलक्षम्ण
अभिप्रायम् अविज्ञाय सत्यस्य च शमस्य च

mama māturmahadduḥkhamatulam śubhalakṣamṇa
abhiprāyam avijñāya satyasya ca śamasya ca

धर्मः हि परमः लोके धर्मे सत्यम् प्रतिष्ठितम्
धर्म संश्रितम् एतच् च पितुर् वचनम् उत्तमम्

dharmaḥ hi paramaḥ loke dharme satyam pratiṣṭhitam
dharma saṃśritam etac ca pitur vacanam uttamam

संश्रुत्य च पितुर् वाक्यम् मातुर् वा ब्राह्मणस्य वा
न कर्तव्यम् वृथा वीर धर्मम् आश्रित्य तिष्ठता

saṃśrutya ca pitur vākyam mātur vā brāhmaṇasya vā
na kartavyam vṛthā vīra dharmam āśritya tiṣṭhatā

सो अहम् न शक्ष्यामि पितुर् नियोगम् अतिवर्तितुम्
पितुर् हि वचनात् वीर कैकेय्या अहम् प्रचोदितः

so aham na śakṣyāmi pitur niyogam ativartitum
pitur hi vacanāt vīra kaikeyyā aham pracoditaḥ

तत् एनाम् विसृज अनार्याम् क्षत्र धर्म आश्रिताम् मतिम्
धर्मम् आश्रय मा तैक्ष्ण्यम् मद् बुद्धिर् अनुगम्यताम्

tat enām visṛja anāryām kṣatra dharma āśritām matim
dharmam āśraya mā taikṣṇyam mad buddhir anugamyatām

तम् एवम् उक्त्वा सौहार्दात् भ्रातरम् लक्ष्मण अग्रजः
उवाच भूयः कौसल्याम् प्रान्जलिः शिरसा आनतः

tam evam uktvā sauhārdāt bhrātaram lakṣmaṇa agrajaḥ
uvāca bhūyaḥ kausalyām prānjaliḥ śirasā ānataḥ

अनुमन्यस्व माम् देवि गमिष्यन्तम् इतः वनम्
शापिता असि मम प्राणैः कुरु स्वस्त्ययनानि मे

anumanyasva mām devi gamiṣyantam itaḥ vanam
śāpitā asi mama prāṇaiḥ kuru svastyayanāni me

तीर्ण प्रतिज्ञः च वनात् पुनर् एष्याम्य् अहम् पुरीम्
ययातिरिव राजर्षिः पुरा हित्वा पुनर्धिवम्

tīrṇa pratijñaḥ ca vanāt punar eṣyāmy aham purīm
yayātiriva rājarṣiḥ purā hitvā punardhivam

शोकस्संधार्यताम् मातर्हृदये साधु मा शुचः
वनवासादिहैष्यामि पुनः कृत्वा पितुर्वचः

śokassaṃdhāryatām mātarhṛdaye sādhu mā śucaḥ
vanavāsādihaiṣyāmi punaḥ kṛtvā piturvacaḥ

त्वया मया च वैदेह्या लक्ष्मणेन सुमित्रया
पितुर्नियोगे स्थातव्यमेष धर्मः सनाअनः

tvayā mayā ca vaidehyā lakṣmaṇena sumitrayā
piturniyoge sthātavyameṣa dharmaḥ sanāanaḥ

अम्ब सम्हृत्य सम्भारान् दुःखम् हृदि निगृह्य च
वनवासकृता बुद्धिर्मम धर्म्यानुवर्त्यताम्

amba samhṛtya sambhārān duḥkham hṛdi nigṛhya ca
vanavāsakṛtā buddhirmama dharmyānuvartyatām

एतद्वच स्तस्य निशम्य माता
सुधर्म्यमव्यग्रमविक्लबम् च
मृतेव सम्ज्ञाम् प्रतिलभ्य देवी
समीक्ष्य रामम् पुनरित्युवाच

etadvaca stasya niśamya mātā
sudharmyamavyagramaviklabam ca
mṛteva samjñām pratilabhya devī
samīkṣya rāmam punarityuvāca

यथैव ते पुत्र पिता तथाहम्
गुरुः स्वधर्मेण सुहृत्तया च
न त्वानुजानामि न मांविहाय
सुदुःखितामर्हसि गन्तुमेवम्

yathaiva te putra pitā tathāham
guruḥ svadharmeṇa suhṛttayā ca
na tvānujānāmi na māṃvihāya
suduḥkhitāmarhasi gantumevam

किम् जीवितेनेह विना त्वया मे
लोकेन वा किम् स्वधया।अमृतेन
श्रेयो मुहूर्तम् तव सन्निधानम्
ममेह कृत्स्नादपि जीवलोकात्

kim jīviteneha vinā tvayā me
lokena vā kim svadhayā|amṛtena
śreyo muhūrtam tava sannidhānam
mameha kṛtsnādapi jīvalokāt

नरैरिवोल्काभिरपोह्यमानो
महागजो।अध्वानमनुप्रविष्टः
भूयः प्रजज्वाल विलापमेवम्
निशम्य रामः करुणम् जनन्या

narairivolkābhirapohyamāno
mahāgajo|adhvānamanupraviṣṭaḥ
bhūyaḥ prajajvāla vilāpamevam
niśamya rāmaḥ karuṇam jananyā

स मातरम् चैव विसम्ज्ञकल्पा
मार्तम् च सौमित्रि मभिप्रतप्तम्
धर्मे स्थितो धर्म्यमुवाच वाक्यम्
यथा स एवार्हति तत्र वक्तुम्

sa mātaram caiva visamjñakalpā
mārtam ca saumitri mabhiprataptam
dharme sthito dharmyamuvāca vākyam
yathā sa evārhati tatra vaktum

अहम् हि ते लक्ष्मण नित्यमेव
जानामि भक्तिम् च पराक्रमम् च
मम त्वभिप्राय मसन्निरीक्ष्य
मात्रा सहाभ्यर्दसि मा सुदुःखम्

aham hi te lakṣmaṇa nityameva
jānāmi bhaktim ca parākramam ca
mama tvabhiprāya masannirīkṣya
mātrā sahābhyardasi mā suduḥkham

धर्मार्थकामाः खलु तात लोके
समीक्षिता धर्मफलोदयेषु
ते तत्र सर्वे स्युरसंशयम् मे
भार्येव वश्याभिमता सुपुत्रा

dharmārthakāmāḥ khalu tāta loke
samīkṣitā dharmaphalodayeṣu
te tatra sarve syurasaṃśayam me
bhāryeva vaśyābhimatā suputrā

यस्मिंस्तु सर्वे स्युरसन्निविष्टा
धर्मो यतः स्यात् तदुपक्रमेत
द्वेष्यो भवत्यर्थपरो हि लोके
कामात्मता खल्वपि न प्रशस्ता

yasmiṃstu sarve syurasanniviṣṭā
dharmo yataḥ syāt tadupakrameta
dveṣyo bhavatyarthaparo hi loke
kāmātmatā khalvapi na praśastā

गुरुश्च राजा च पिता च वृद्धः
क्रोधात्प्रहर्ष द्यदि वापि कामात्
यद्व्यादिशेत् कार्यमवेक्ष्य धर्मम्
कस्तन्न कुर्यादनृदनृशंसवृत्तिः

guruśca rājā ca pitā ca vṛddhaḥ
krodhātpraharṣa dyadi vāpi kāmāt
yadvyādiśet kāryamavekṣya dharmam
kastanna kuryādanṛdanṛśaṃsavṛttiḥ

सवै न शक्नोमि पितुः प्रतिज्ञा
मिमामकर्तुम् सकलम् यथावत्
स ह्यवयोस्तत गुरुर्नियोगे
देवाश्च भर्ता स गतिस्स धर्मः

savai na śaknomi pituḥ pratijñā
mimāmakartum sakalam yathāvat
sa hyavayostata gururniyoge
devāśca bhartā sa gatissa dharmaḥ

तस्मिन् पुनर्जीवति धर्मराजे
विशेषतः स्वे पथि वर्तमाने
देवी मया सार्थमितो।अपगच्छेत्
कथम् स्विदन्या विधवेव नारी

tasmin punarjīvati dharmarāje
viśeṣataḥ sve pathi vartamāne
devī mayā sārthamito|apagacchet
katham svidanyā vidhaveva nārī

सा मानुमन्यस्व वनम् व्रजन्तम्
कुरुष्व नः स्वस्त्ययनानि देवि
यथा समाप्ते पुनराव्रजेयम्
यथा हि स्त्येन पुनर्ययातिः

sā mānumanyasva vanam vrajantam
kuruṣva naḥ svastyayanāni devi
yathā samāpte punarāvrajeyam
yathā hi styena punaryayātiḥ

यशो ह्यहम् केवलराज्यकारणात्
न पृष्ठतः कर्तुमलम् महोदयम्
अदीर्घकाले न तु देवि जीविते
वृणे।अवरामद्य महीमधर्मतः

yaśo hyaham kevalarājyakāraṇāt
na pṛṣṭhataḥ kartumalam mahodayam
adīrghakāle na tu devi jīvite
vṛṇe|avarāmadya mahīmadharmataḥ