तस्मिंस्तु पुरुष्व्याघ्रे निष्क्रामति कृताञ्जलौ
आर्तशच्दो महान् जज्ञे स्त्रीणाम न्तःपुरे तदा

tasmiṃstu puruṣvyāghre niṣkrāmati kṛtāñjalau
ārtaśacdo mahān jajñe strīṇāma ntaḥpure tadā

क्र्^त्येष्वचोदितः पित्रा सर्वस्यान्तः पुरस्य च
गतिर्यः शरणम् चासीत् स रोओमो।अद्य प्रवत्स्यति

kr^tyeṣvacoditaḥ pitrā sarvasyāntaḥ purasya ca
gatiryaḥ śaraṇam cāsīt sa roomo|adya pravatsyati

कौसल्यायाम् यथा युक्तो जनन्याम् वर्तते सदा
तथैव वर्तते।अस्मासु जन्मप्रभृति राघवः

kausalyāyām yathā yukto jananyām vartate sadā
tathaiva vartate|asmāsu janmaprabhṛti rāghavaḥ

न क्रुध्यत्यभिशस्तो।अपि क्रोधनीयानि वर्जयन्
कृद्धान् प्रसादयन् सर्वान् स इतो।अद्य प्रवत्स्यति

na krudhyatyabhiśasto|api krodhanīyāni varjayan
kṛddhān prasādayan sarvān sa ito|adya pravatsyati

अभुद्धिर्बत नो राजा जीवलोकम् चरत्ययम्
यो गतिम् सर्वभूतानाम् परित्यजति राघवम्

abhuddhirbata no rājā jīvalokam caratyayam
yo gatim sarvabhūtānām parityajati rāghavam

इति सर्वा महिष्यस्ता विवत्सा इव धेनवः
पतिमाचुक्रुशुश्चैव सस्वरम् चापि चुक्रुशुः

iti sarvā mahiṣyastā vivatsā iva dhenavaḥ
patimācukruśuścaiva sasvaram cāpi cukruśuḥ

स हि चान्तः पुरे घोरमार्तशब्धम् महीपतिः
पुत्रशोकाभिसन्तप्तः श्रुत्वा व्यालीयतासने

sa hi cāntaḥ pure ghoramārtaśabdham mahīpatiḥ
putraśokābhisantaptaḥ śrutvā vyālīyatāsane

रामः तु भ्र्शम् आयस्तः निह्श्वसन्न् इव कुन्जरः
जगाम सहितः भ्रात्रा मातुर् अन्तः पुरम् वशी

rāmaḥ tu bhrśam āyastaḥ nihśvasann iva kunjaraḥ
jagāma sahitaḥ bhrātrā mātur antaḥ puram vaśī

सो अपश्यत् पुरुषम् तत्र व्र्द्धम् परम पूजितम्
उपविष्टम् ग्र्ह द्वारि तिष्ठतः च अपरान् बहून्

so apaśyat puruṣam tatra vrddham parama pūjitam
upaviṣṭam grha dvāri tiṣṭhataḥ ca aparān bahūn

द्र्^ष्ट्वै तु तदा रामं ते सर्वे सहसोत्थिताः
जयेन जयताम् श्रेष्ठम् वर्धयन्ति स्म राघवम्

dr^ṣṭvai tu tadā rāmaṃ te sarve sahasotthitāḥ
jayena jayatām śreṣṭham vardhayanti sma rāghavam

प्रविश्य प्रथमाम् कक्ष्याम् द्वितीयायाम् ददर्श सः
ब्राह्मणान् वेद सम्पन्नान् व्र्द्धान् राज्ञा अभिसत्क्र्तान्

praviśya prathamām kakṣyām dvitīyāyām dadarśa saḥ
brāhmaṇān veda sampannān vrddhān rājñā abhisatkrtān

प्रणम्य रामः तान् व्र्द्धांस् त्र्तीयायाम् ददर्श सः
स्त्रियो व्र्द्धाः च बालाः च द्वार रक्षण तत्पराः

praṇamya rāmaḥ tān vrddhāṃs trtīyāyām dadarśa saḥ
striyo vrddhāḥ ca bālāḥ ca dvāra rakṣaṇa tatparāḥ

वर्धयित्वा प्रह्र्ष्टाः ताः प्रविश्य च ग्र्हम् स्त्रियः
न्यवेदयन्त त्वरिता राम मातुः प्रियम् तदा

vardhayitvā prahrṣṭāḥ tāḥ praviśya ca grham striyaḥ
nyavedayanta tvaritā rāma mātuḥ priyam tadā

कौसल्या अपि तदा देवी रात्रिम् स्थित्वा समाहिता
प्रभाते तु अकरोत् पूजाम् विष्णोह् पुत्र हित एषिणी

kausalyā api tadā devī rātrim sthitvā samāhitā
prabhāte tu akarot pūjām viṣṇoh putra hita eṣiṇī

सा क्षौम वसना ह्र्ष्टा नित्यम् व्रत परायणा
अग्निम् जुहोति स्म तदा मन्त्रवत् क्र्त मन्गला

sā kṣauma vasanā hrṣṭā nityam vrata parāyaṇā
agnim juhoti sma tadā mantravat krta mangalā

प्रविश्य च तदा रामः मातुर् अन्तः पुरम् शुभम्
ददर्श मातरम् तत्र हावयन्तीम् हुत अशनम्

praviśya ca tadā rāmaḥ mātur antaḥ puram śubham
dadarśa mātaram tatra hāvayantīm huta aśanam

देवकार्यनिमित्तम् च तत्रापश्यत् समुद्यतम्
दध्यक्षतम् घृतम् चैव मोदकान् हविषस्तदा

devakāryanimittam ca tatrāpaśyat samudyatam
dadhyakṣatam ghṛtam caiva modakān haviṣastadā

ताम् शुक्लक्षौमसम्वीताम् व्रतयोगेन कर्शिताम्
तर्पयन्तीम् ददर्शाद्भिः देवताम् देववर्णिनीम्

tām śuklakṣaumasamvītām vratayogena karśitām
tarpayantīm dadarśādbhiḥ devatām devavarṇinīm

सा चिरस्य आत्मजम् द्र्ष्ट्वा मात्र् नन्दनम् आगतम्
अभिचक्राम सम्ह्र्ष्टा किशोरम् वडवा यथा

sā cirasya ātmajam drṣṭvā mātr nandanam āgatam
abhicakrāma samhrṣṭā kiśoram vaḍavā yathā

स मातरमभिक्रान्तामुपसम्गृह्य राघवः
परिष्वक्तश्च बाहुभ्यामुपाग्रातश्च मूर्धनि

sa mātaramabhikrāntāmupasamgṛhya rāghavaḥ
pariṣvaktaśca bāhubhyāmupāgrātaśca mūrdhani

तम् उवाच दुराधर्षम् राघवम् सुतम् आत्मनः
कौसल्या पुत्र वात्सल्यात् इदम् प्रिय हितम् वचः

tam uvāca durādharṣam rāghavam sutam ātmanaḥ
kausalyā putra vātsalyāt idam priya hitam vacaḥ

व्र्द्धानाम् धर्म शीलानाम् राजर्षीणाम् महात्मनाम्
प्राप्नुहि आयुः च कीर्तिम् च धर्मम् च उपहितम् कुले

vrddhānām dharma śīlānām rājarṣīṇām mahātmanām
prāpnuhi āyuḥ ca kīrtim ca dharmam ca upahitam kule

सत्य प्रतिज्ञम् पितरम् राजानम् पश्य राघव
अद्य एव हि त्वाम् धर्म आत्मा यौवराज्ये अभिषेक्ष्यति

satya pratijñam pitaram rājānam paśya rāghava
adya eva hi tvām dharma ātmā yauvarājye abhiṣekṣyati

दत्तमासनमालभ्य भोजनेन निमन्त्रितः
मातरम् राघवः किंचित् प्रसार्य अन्जलिम् अब्रवीत्

dattamāsanamālabhya bhojanena nimantritaḥ
mātaram rāghavaḥ kiṃcit prasārya anjalim abravīt

स स्वभाव विनीतः च गौरवाच् च तदा आनतः
प्रस्थितो दण्डकारण्यमाप्रष्टुमुपचक्रमे

sa svabhāva vinītaḥ ca gauravāc ca tadā ānataḥ
prasthito daṇḍakāraṇyamāpraṣṭumupacakrame

देवि नूनम् न जानीषे महद् भयम् उपस्थितम्
इदम् तव च दुह्खाय वैदेह्या लक्ष्मणस्य च

devi nūnam na jānīṣe mahad bhayam upasthitam
idam tava ca duhkhāya vaidehyā lakṣmaṇasya ca

गमिष्ये दण्डकारण्यम् किमनेनासनेन मे
विष्टरासनयोग्यो हि कालो।अयम् मामुपस्थितः

gamiṣye daṇḍakāraṇyam kimanenāsanena me
viṣṭarāsanayogyo hi kālo|ayam māmupasthitaḥ

चतुर्दश हि वर्षाणि वत्स्यामि विजने वने
मधु मूल फलैः जीवन् हित्वा मुनिवद् आमिषम्

caturdaśa hi varṣāṇi vatsyāmi vijane vane
madhu mūla phalaiḥ jīvan hitvā munivad āmiṣam

भरताय महा राजो यौवराज्यम् प्रयच्चति
माम् पुनर् दण्डक अरण्यम् विवासयति तापसम्

bharatāya mahā rājo yauvarājyam prayaccati
mām punar daṇḍaka araṇyam vivāsayati tāpasam

स ष्ट्चाअष्टौ च वर्षाणि वत्स्यामि विजने वने
आसेवमानो वन्यानि फलमूलैश्च चर्तयन्

sa ṣṭcāaṣṭau ca varṣāṇi vatsyāmi vijane vane
āsevamāno vanyāni phalamūlaiśca cartayan

सा निकृत्तैव सालस्य यष्टिः परशुना वने
पपात सहसा देवी देवतेव दिवश्च्युता

sā nikṛttaiva sālasya yaṣṭiḥ paraśunā vane
papāta sahasā devī devateva divaścyutā

ताम् अदुह्ख उचिताम् द्र्ष्ट्वा पतिताम् कदलीम् इव
रामः तु उत्थापयाम् आस मातरम् गत चेतसम्

tām aduhkha ucitām drṣṭvā patitām kadalīm iva
rāmaḥ tu utthāpayām āsa mātaram gata cetasam

उपाव्र्त्य उत्थिताम् दीनाम् वडवाम् इव वाहिताम्
पांशु गुण्ठित सर्व अग्नीम् विममर्श च पाणिना

upāvrtya utthitām dīnām vaḍavām iva vāhitām
pāṃśu guṇṭhita sarva agnīm vimamarśa ca pāṇinā

सा राघवम् उपासीनम् असुख आर्ता सुख उचिता
उवाच पुरुष व्याघ्रम् उपश्र्ण्वति लक्ष्मणे

sā rāghavam upāsīnam asukha ārtā sukha ucitā
uvāca puruṣa vyāghram upaśrṇvati lakṣmaṇe

यदि पुत्र न जायेथा मम शोकाय राघव
न स्म दुह्खम् अतः भूयः पश्येयम् अहम् अप्रजा

yadi putra na jāyethā mama śokāya rāghava
na sma duhkham ataḥ bhūyaḥ paśyeyam aham aprajā

एकएव हि वन्ध्यायाः शोको भवति मानवः
अप्रजा अस्मि इति सम्तापो न हि अन्यः पुत्र विद्यते

ekaeva hi vandhyāyāḥ śoko bhavati mānavaḥ
aprajā asmi iti samtāpo na hi anyaḥ putra vidyate

न द्र्ष्ट पूर्वम् कल्याणम् सुखम् वा पति पौरुषे
अपि पुत्रे विपश्येयम् इति राम आस्थितम् मया

na drṣṭa pūrvam kalyāṇam sukham vā pati pauruṣe
api putre vipaśyeyam iti rāma āsthitam mayā

सा बहूनि अमनोज्ञानि वाक्यानि ह्र्दयच्चिदाम्
अहम् श्रोष्ये सपत्नीनाम् अवराणाम् वरा सती

sā bahūni amanojñāni vākyāni hrdayaccidām
aham śroṣye sapatnīnām avarāṇām varā satī

अतः दुह्खतरम् किम् नु प्रमदानाम् भविष्यति
त्वयि सम्निहिते अपि एवम् अहम् आसम् निराक्र्ता

ataḥ duhkhataram kim nu pramadānām bhaviṣyati
tvayi samnihite api evam aham āsam nirākrtā

त्वयि सन्निहिते।अप्येवमहमासं निराकृता
किम् पुनः प्रोषिते तात ध्रुवम् मरणम् एव मे

tvayi sannihite|apyevamahamāsaṃ nirākṛtā
kim punaḥ proṣite tāta dhruvam maraṇam eva me

अत्यन्तनिगृहीतास्मि भर्तुर्नित्य्मतन्त्रिता
परिवारेण कैकेय्या समा वाप्यथवा।अवरा

atyantanigṛhītāsmi bharturnitymatantritā
parivāreṇa kaikeyyā samā vāpyathavā|avarā

यो हि माम् सेवते कश्चित् अथ वा अपि अनुवर्तते
कैकेय्याः पुत्रम् अन्वीक्ष्य स जनो न अभिभाषते

yo hi mām sevate kaścit atha vā api anuvartate
kaikeyyāḥ putram anvīkṣya sa jano na abhibhāṣate

नित्यक्रोधतया तस्याः कथं नु खरवादि तत्
कैकेय्या वदनम् द्रष्टुम् पुत्र शक्ष्यामि दुर्गता

nityakrodhatayā tasyāḥ kathaṃ nu kharavādi tat
kaikeyyā vadanam draṣṭum putra śakṣyāmi durgatā

दश सप्त च वर्षाणि तव जातस्य राघव
असितानि प्रकान्क्षन्त्या मया दुह्ख परिक्षयम्

daśa sapta ca varṣāṇi tava jātasya rāghava
asitāni prakānkṣantyā mayā duhkha parikṣayam

तदक्षयम् महाद्दुःखम् नोत्सहे सहितुम् चिरम्
विप्रकारम् सपत्नीनामेवम् जीर्णापि राघव

tadakṣayam mahādduḥkham notsahe sahitum ciram
viprakāram sapatnīnāmevam jīrṇāpi rāghava

अपश्यन्ती तव मुखम् परिपूर्णशशिप्रभम्
कृपणा वर्तयिष्यामि कथम् कृपणजीविकाम्

apaśyantī tava mukham paripūrṇaśaśiprabham
kṛpaṇā vartayiṣyāmi katham kṛpaṇajīvikām

उपवासैः च योगैः च बहुभिः च परिश्रमैः
दुह्खम् सम्वर्धितः मोघम् त्वम् हि दुर्गतया मया

upavāsaiḥ ca yogaiḥ ca bahubhiḥ ca pariśramaiḥ
duhkham samvardhitaḥ mogham tvam hi durgatayā mayā

स्थिरम् तु हृदयम् मन्ये मम इदम् यन् न दीर्यते
प्रावृषि इव महा नद्याः स्पृष्टम् कूलम् नव अम्भसा

sthiram tu hṛdayam manye mama idam yan na dīryate
prāvṛṣi iva mahā nadyāḥ spṛṣṭam kūlam nava ambhasā

मम एव नूनम् मरणम् न विद्यते
न च अवकाशो अस्ति यम क्षये मम
यद् अन्तको अद्य एव न माम् जिहीर्षति
प्रसह्य सिम्हो रुदतीम् म्र्गीम् इव

mama eva nūnam maraṇam na vidyate
na ca avakāśo asti yama kṣaye mama
yad antako adya eva na mām jihīrṣati
prasahya simho rudatīm mrgīm iva

स्थिरम् हि नूनम् हृदयम् मम आयसम्
न भिद्यते यद् भुवि न अवदीर्यते
अनेन दुःखेन च देहम् अर्पितम्
ध्रुवम् हि अकाले मरणम् न विद्यते

sthiram hi nūnam hṛdayam mama āyasam
na bhidyate yad bhuvi na avadīryate
anena duḥkhena ca deham arpitam
dhruvam hi akāle maraṇam na vidyate

इदम् तु दुःखम् यद् अनर्थकानि मे
व्रतानि दानानि च सम्यमाः च हि
तपः च तप्तम् यद् अपत्य कारणात्
सुनिष्फलम् बीजम् इव उप्तम् ऊषरे

idam tu duḥkham yad anarthakāni me
vratāni dānāni ca samyamāḥ ca hi
tapaḥ ca taptam yad apatya kāraṇāt
suniṣphalam bījam iva uptam ūṣare

यदि हि अकाले मरणम् स्वया इच्चया
लभेत कश्चित् गुरु दुःख कर्शितः
गता अहम् अद्य एव परेत संसदम्
विना त्वया धेनुर् इव आत्मजेन वै

yadi hi akāle maraṇam svayā iccayā
labheta kaścit guru duḥkha karśitaḥ
gatā aham adya eva pareta saṃsadam
vinā tvayā dhenur iva ātmajena vai

अथापि किम् जीवित मद्य मे वृथा
त्वया विना च्न्द्रनिभाननप्रभ
अनुव्रजिष्यामि वनम् त्वयैव गौः
सुदुर्बला वत्समिवानुकाङ्क्षया

athāpi kim jīvita madya me vṛthā
tvayā vinā cndranibhānanaprabha
anuvrajiṣyāmi vanam tvayaiva gauḥ
sudurbalā vatsamivānukāṅkṣayā