ततः श्रुत्वा महाराजः कैकेय्या दारुणम् वचः
चिन्तामभिसमापेदे मुहूर्तम् प्रतताप च

tataḥ śrutvā mahārājaḥ kaikeyyā dāruṇam vacaḥ
cintāmabhisamāpede muhūrtam pratatāpa ca

किम् नु मे यदि वा स्वप्नश्चित्तमोहोओ।अपि वामम
अनुभूतोपसर्गो वा मनसो वाप्युपद्रवः

kim nu me yadi vā svapnaścittamohoo|api vāmama
anubhūtopasargo vā manaso vāpyupadravaḥ

इति संचिन्त्य तद्राजा नाध्यगच्छ त्तदा सुखम्
प्रतिलभ्य चिरात्सम्ज्ञाम् कैकेयीवाक्यताडितः

iti saṃcintya tadrājā nādhyagaccha ttadā sukham
pratilabhya cirātsamjñām kaikeyīvākyatāḍitaḥ

चिरेण तु नृपः सम्ज्ञाम् प्रतिलभ्य सुदुःखितः

cireṇa tu nṛpaḥ samjñām pratilabhya suduḥkhitaḥ

नृशंसे दुष्टचारित्रे कुलस्यास्य विनाशिनि

nṛśaṃse duṣṭacāritre kulasyāsya vināśini

यदा ते जननीतुल्याम् वृत्तिम् वहति राघवः

yadā te jananītulyām vṛttim vahati rāghavaḥ

त्वं ममात्मविनाशार्थम् भवनम् स्वं प्रवेशिता

tvaṃ mamātmavināśārtham bhavanam svaṃ praveśitā

जीवलोको यदा सर्वो रामस्याह गुणस्तवम्

jīvaloko yadā sarvo rāmasyāha guṇastavam

कौसल्याम् वा सुमित्राम् वा त्यजेयमपि वा श्रियम्

kausalyām vā sumitrām vā tyajeyamapi vā śriyam

परा भवति मे प्रीतिर्धृष्ट्वा तनयमग्रजम्

parā bhavati me prītirdhṛṣṭvā tanayamagrajam

तिष्ठेल्लोको विना सूर्यम् सस्यम् वा सलिलम् विना

tiṣṭhelloko vinā sūryam sasyam vā salilam vinā

तदलम् त्यज्यतामेष निश्चयः पापनिश्चये

tadalam tyajyatāmeṣa niścayaḥ pāpaniścaye

किमिदम् चिन्तितम् पापे त्वया परमदारुणम्

kimidam cintitam pāpe tvayā paramadāruṇam

तच्छ्रुत्वा शोकसम्तप्ता सम्तापयसि माम् भृशम्
आविष्टासि गृहम् शून्यम् सा त्वम् परवशम् गता

tacchrutvā śokasamtaptā samtāpayasi mām bhṛśam
āviṣṭāsi gṛham śūnyam sā tvam paravaśam gatā

इक्ष्वाकूणाम् कुले देवि सम्प्राप्तः सुमहानयम्
अनयो नयसम्पन्ने यत्र ते विकृता मतिः

ikṣvākūṇām kule devi samprāptaḥ sumahānayam
anayo nayasampanne yatra te vikṛtā matiḥ

न हि किंचिदयुक्तम् वा विप्रियम् वा पुरा मम
अकरोस्त्वम् विशालाक्षि तेन न श्रद्दधाम्यहम्

na hi kiṃcidayuktam vā vipriyam vā purā mama
akarostvam viśālākṣi tena na śraddadhāmyaham

ननु ते राघवस्तुल्यो भरतेन महात्मना
बहुशो हि स्म बाले त्वम् कथयसे मम

nanu te rāghavastulyo bharatena mahātmanā
bahuśo hi sma bāle tvam kathayase mama

तस्य धर्मात्मनो देवि वनवासम् यशस्विनः
कथम् रोचयसे भीरु नव वर्षाणि पञ्च च

tasya dharmātmano devi vanavāsam yaśasvinaḥ
katham rocayase bhīru nava varṣāṇi pañca ca

अत्यन्तसुकुमारस्य तस्य धर्मे धृतात्मनः
कथम् रोचयसे वासमरण्ये भृशदारुणे

atyantasukumārasya tasya dharme dhṛtātmanaḥ
katham rocayase vāsamaraṇye bhṛśadāruṇe

रोचयस्यभिरामस्य रामस्य शुभलोचने
तवशुश्रूषमाणस्य किम्मर्थम् विप्रवासनम्

rocayasyabhirāmasya rāmasya śubhalocane
tavaśuśrūṣamāṇasya kimmartham vipravāsanam

रामो हि भरताद्भूयस्तव शुश्रूष्ते सदा
विशेषम् त्वयि तस्मात्तु भरतस्य न लक्षये

rāmo hi bharatādbhūyastava śuśrūṣte sadā
viśeṣam tvayi tasmāttu bharatasya na lakṣaye

शुश्रूषाम् गौरवम् चैव प्रमाणम् वचनक्रियाम्
कस्ते भूयस्तरम् कुर्यादन्यत्र मनुजर्षभात्

śuśrūṣām gauravam caiva pramāṇam vacanakriyām
kaste bhūyastaram kuryādanyatra manujarṣabhāt

परिवादो।अपवादो वा राघवे नोपपद्यते

parivādo|apavādo vā rāghave nopapadyate

सत्येन लोकान् जयति दीनान् दानेन राघवः
गुरून् शुश्रूषया वीरो धनुशा युधि शात्रवान्

satyena lokān jayati dīnān dānena rāghavaḥ
gurūn śuśrūṣayā vīro dhanuśā yudhi śātravān

सत्यम् दानम् तपस्त्यगो वित्रता शौचमार्जवम्
विद्या च गुरुशुश्रूषा ध्रुवाण्येतानि राघवे

satyam dānam tapastyago vitratā śaucamārjavam
vidyā ca guruśuśrūṣā dhruvāṇyetāni rāghave

तस्मिन्नार्जवसम्पन्ने देवि देवोपमे कथम्
पापमाशंससे रामे महर्षिसमतेजसि

tasminnārjavasampanne devi devopame katham
pāpamāśaṃsase rāme maharṣisamatejasi

न स्मराम्यप्रियम् वाक्यम् लोकस्य प्रियवादिनः
स कथम् त्वत्कृते रामम् वक्ष्यामि प्रियमप्रियम्

na smarāmyapriyam vākyam lokasya priyavādinaḥ
sa katham tvatkṛte rāmam vakṣyāmi priyamapriyam

क्षमा यस्मिन् दमस्त्यागः सत्यम् धर्मः कृतज्ञता
अप्यहिंसा च भूतानाम् तमृते का गतिर्मम

kṣamā yasmin damastyāgaḥ satyam dharmaḥ kṛtajñatā
apyahiṃsā ca bhūtānām tamṛte kā gatirmama

मम वृद्धस्य कैकेयि गतान्तस्य तपस्विनः
दीनम् लालप्यमानस्य कारुण्यम् कर्तुमर्हसि

mama vṛddhasya kaikeyi gatāntasya tapasvinaḥ
dīnam lālapyamānasya kāruṇyam kartumarhasi

पृथिव्याम् सागरान्तायाम् यत्किञ्चैदधिगम्यते
तत्सर्वम् तव दास्यामि मा च त्वाम् मन्युराविशेत्

pṛthivyām sāgarāntāyām yatkiñcaidadhigamyate
tatsarvam tava dāsyāmi mā ca tvām manyurāviśet

अञ्जलिम् कुर्मि कैकेयि पादौ चापि स्पृशामि ते
शरणम् भव रामस्य मा।अधर्मो मामिह स्पृशेत्

añjalim kurmi kaikeyi pādau cāpi spṛśāmi te
śaraṇam bhava rāmasya mā|adharmo māmiha spṛśet

इति दुःखाभिसन्तप्तम् विलपन्तमचेतनम्
घूर्णमानम् महाराजम् शोकेन समभिप्लुतम्

iti duḥkhābhisantaptam vilapantamacetanam
ghūrṇamānam mahārājam śokena samabhiplutam

यदि दत्वा वरौ राजन् पुनः प्रत्यनुतप्यसे
धार्मिकत्वम् कथम् वीर पृथिव्याम् कथयिष्यसि

yadi datvā varau rājan punaḥ pratyanutapyase
dhārmikatvam katham vīra pṛthivyām kathayiṣyasi

यदा समेता बहवस्त्वया राजर्षयस्सह
कथयिष्यन्ति धर्मज्ञ तत्र किम् प्रतिवक्ष्यसि

yadā sametā bahavastvayā rājarṣayassaha
kathayiṣyanti dharmajña tatra kim prativakṣyasi

यस्याः प्रसादे जीवामि या च मामभ्यपालयत्
तस्याः कृतम् मया मिथ्या कैकेय्या इति वक्ष्यसि

yasyāḥ prasāde jīvāmi yā ca māmabhyapālayat
tasyāḥ kṛtam mayā mithyā kaikeyyā iti vakṣyasi

किल्बिषम् नरेन्ध्राणाम् करिष्यसि नराधिप
यो दत्त्वा वरमद्यैव पुनरन्यानि भाषसे

kilbiṣam narendhrāṇām kariṣyasi narādhipa
yo dattvā varamadyaiva punaranyāni bhāṣase

शैब्यः श्येनकपोतीये स्वमांसं पक्षिते ददौ
अलर्कश्चक्षुषी दत्वा जगाम गतिमुत्तमाम्

śaibyaḥ śyenakapotīye svamāṃsaṃ pakṣite dadau
alarkaścakṣuṣī datvā jagāma gatimuttamām

सागरः समयम् कृत्वान वेलामतिवर्तते
समयम् मा।अनृतम् कार्षीः पुर्ववृत्तमनुस्मरन्

sāgaraḥ samayam kṛtvāna velāmativartate
samayam mā|anṛtam kārṣīḥ purvavṛttamanusmaran

स त्वम् धर्मम् परित्यज्य रामम् राज्ये।अभिषिच्यच
सह कौलस्यया नित्यम् रन्तुमिच्छसि दुर्मते

sa tvam dharmam parityajya rāmam rājye|abhiṣicyaca
saha kaulasyayā nityam rantumicchasi durmate

भवत्वधर्मो धर्मो वा सत्यम् वा यदि वानृतम्
यत्त्वया संश्रुतम् मह्यम् तस्य नास्ति व्यतिक्रमः

bhavatvadharmo dharmo vā satyam vā yadi vānṛtam
yattvayā saṃśrutam mahyam tasya nāsti vyatikramaḥ

अहम् हि विषमद्यैव पीत्वा बहु तवाग्रतः
पश्यतस्ते मरिष्यामि रामो यद्यभिषिच्यते

aham hi viṣamadyaiva pītvā bahu tavāgrataḥ
paśyataste mariṣyāmi rāmo yadyabhiṣicyate

एकाहमपि पश्येयम् यद्यहम् राममातरम्
अञ्जलिम् प्रतिगृह्णन्तीम् श्रेयो ननु मृतिर्मम

ekāhamapi paśyeyam yadyaham rāmamātaram
añjalim pratigṛhṇantīm śreyo nanu mṛtirmama

भरतेनात्मना चाहम् शपे ते मनुजाधिप
यथा नान्येन तुष्येयमृते रामविवासनात्

bharatenātmanā cāham śape te manujādhipa
yathā nānyena tuṣyeyamṛte rāmavivāsanāt

एतावदुक्त्वा वचनम् कैकेयी विरराम ह
विलपन्तम् च राजानम् न प्रतिव्याजहार सा

etāvaduktvā vacanam kaikeyī virarāma ha
vilapantam ca rājānam na prativyājahāra sā

श्रुत्वा तु राजा कैकेय्या वृतम् परमशोभनम्
रामस्य च वने वासमैश्वर्यम् भरतस्य च

śrutvā tu rājā kaikeyyā vṛtam paramaśobhanam
rāmasya ca vane vāsamaiśvaryam bharatasya ca

प्रैक्षतानिमिषो देवीम् प्रियामप्रियवादिनीम्

praikṣatānimiṣo devīm priyāmapriyavādinīm

स देव्या व्यवसायम् च घोरम् च शपथम् कृतम्
ध्यात्वा रामेति निश्श्वस्य छिन्नस्तरुरिवापतत्

sa devyā vyavasāyam ca ghoram ca śapatham kṛtam
dhyātvā rāmeti niśśvasya chinnastarurivāpatat

नष्टचित्तो यथोन्मत्तो विपरीतो यथातुरः
हृततेजा यथा सर्पो बभूव जगतीपतिः

naṣṭacitto yathonmatto viparīto yathāturaḥ
hṛtatejā yathā sarpo babhūva jagatīpatiḥ

दीनया तु गिरा राजा इति होवाच कैकयिम्
अनर्थमिममर्थाभम् केन त्वमुपदर्शिता

dīnayā tu girā rājā iti hovāca kaikayim
anarthamimamarthābham kena tvamupadarśitā

शीलव्यसनमेतत्ते नाभिजानाम्यहम् पुरा
बलायास्तत्त्विदानीम् ते लक्षये विपरीतवत्

śīlavyasanametatte nābhijānāmyaham purā
balāyāstattvidānīm te lakṣaye viparītavat

कुतो वा ते भयम् जातम् या त्वमेवम्विदम् वरम्
राष्ट्रे भरतमासीनम् वृणीषे राघवम् वने

kuto vā te bhayam jātam yā tvamevamvidam varam
rāṣṭre bharatamāsīnam vṛṇīṣe rāghavam vane

विरमैतेन भावेन त्वमेतेनानृतेन वा

viramaitena bhāvena tvametenānṛtena vā

नृशंसे पापसम्कल्पे क्षुद्रे दुष्कृतकारिणि

nṛśaṃse pāpasamkalpe kṣudre duṣkṛtakāriṇi

न कथंचि दृते रामाद्भरतो राज्यमावसेत्

na kathaṃci dṛte rāmādbharato rājyamāvaset

कथम् द्रक्ष्यामि रामस्य वनम् गच्छेति भाषिते

katham drakṣyāmi rāmasya vanam gaccheti bhāṣite

ताम् हि मे सुकृताम् बुद्धिम् सुहृद्भिः सह निश्चिताम्

tām hi me sukṛtām buddhim suhṛdbhiḥ saha niścitām

यदा तु बहवो वृद्धा गुणवन्तो बहुश्रुताह्

yadā tu bahavo vṛddhā guṇavanto bahuśrutāh

कैकेय्या क्लिश्यमानेन रामः प्रव्राजितो मया

kaikeyyā kliśyamānena rāmaḥ pravrājito mayā

किम् माम् वक्ष्यति कौसल्या राघवे वनमास्थिते

kim mām vakṣyati kausalyā rāghave vanamāsthite

यदा यदा ही कौसल्या दासीवच्च सखीव च

yadā yadā hī kausalyā dāsīvacca sakhīva ca

इदानीम् तत्तपति माम् यन्मया सुकृतम् त्वयि

idānīm tattapati mām yanmayā sukṛtam tvayi

विप्रकारम् च रामस्य सम्प्रयाणम् वनस्य च

viprakāram ca rāmasya samprayāṇam vanasya ca

कृपणम् बत वैदेही श्रोष्यति द्वयमप्रियम्

kṛpaṇam bata vaidehī śroṣyati dvayamapriyam

वैदेही बत मे प्राणान् शोचन्ती क्षपयिष्यति

vaidehī bata me prāṇān śocantī kṣapayiṣyati

न हि राममहम् दृष्ट्व प्रवसन्तम् महावने

na hi rāmamaham dṛṣṭva pravasantam mahāvane

सा नूनम् विधवा राज्यम् सपुत्रा कारयिष्यसि

sā nūnam vidhavā rājyam saputrā kārayiṣyasi

सतीम् त्वामहमत्यन्तम् व्यवस्याम्यसतीम् सतीम्

satīm tvāmahamatyantam vyavasyāmyasatīm satīm

अनृतैर्बहु माम् सान्वैःसा न्त्वयन्ती स्म स्मभाषसे

anṛtairbahu mām sānvaiḥsā ntvayantī sma smabhāṣase

अनार्य इति मामार्याः पुत्रविक्रायिकम् ध्रुवम्

anārya iti māmāryāḥ putravikrāyikam dhruvam

अहो दुःखमहो कृच्छ्रम् यत्र वाचः क्षमे तव

aho duḥkhamaho kṛcchram yatra vācaḥ kṣame tava

चिरम् खलु मया पापे त्वम् पापेनाभिरक्षिता

ciram khalu mayā pāpe tvam pāpenābhirakṣitā

रममाणस्त्वया सार्धम् मृत्युम् त्वा नाभिलक्षये

ramamāṇastvayā sārdham mṛtyum tvā nābhilakṣaye

मया ह्यपितृकः पुत्रःस महात्मा दुरात्मना

mayā hyapitṛkaḥ putraḥsa mahātmā durātmanā

बालिशो बत कामात्मा राजा दशरथो भृशम्

bāliśo bata kāmātmā rājā daśaratho bhṛśam

व्रतैश्च ब्रह्मचर्यैश्च गुरुभिश्चपकर्शितः

vrataiśca brahmacaryaiśca gurubhiścapakarśitaḥ

नालम् द्वितीयम् वचनम् पुत्रो माम् प्रति भाषितुम्

nālam dvitīyam vacanam putro mām prati bhāṣitum

यदि मे राघवः कुर्याद्वनम् गच्चेति चोदितः

yadi me rāghavaḥ kuryādvanam gacceti coditaḥ

शुद्धिभावो हि भावम् मे न तु ज्ञास्यति राघवः

śuddhibhāvo hi bhāvam me na tu jñāsyati rāghavaḥ

राघवे हि वनम् प्राप्ते सर्वलोकस्य धिक्कृतम्

rāghave hi vanam prāpte sarvalokasya dhikkṛtam

मृते मयि गते रामे वनम् मनुजपुङ्गवे

mṛte mayi gate rāme vanam manujapuṅgave

कौसल्या माम् च रामम् च पुत्रौ च यदि हास्यति

kausalyā mām ca rāmam ca putrau ca yadi hāsyati

कौसल्याम् च सुमित्राम् च माम् च पुत्रैस्त्रिभिः सह

kausalyām ca sumitrām ca mām ca putraistribhiḥ saha

मया रामेण च त्यक्तम् शाश्वतम् सत्कृतम् गुणैः

mayā rāmeṇa ca tyaktam śāśvatam satkṛtam guṇaiḥ

प्रियम् चेद्भरतस्यैतद्रामप्रव्राजनम् भवेत्

priyam cedbharatasyaitadrāmapravrājanam bhavet

हन्तानार्ये ममामित्रे सकामा भव कैकयि

hantānārye mamāmitre sakāmā bhava kaikayi

त्वम् राजपुत्रीवादेन न्यवसो मम वेश्मनि
अकीर्तिश्चातुला लोके ध्रुवः परिभवश्च मे

tvam rājaputrīvādena nyavaso mama veśmani
akīrtiścātulā loke dhruvaḥ paribhavaśca me

कथम् रथैर्विभुर्गत्वा गजाश्वैश्च मुहुर्मुहुः

katham rathairvibhurgatvā gajāśvaiśca muhurmuhuḥ

यस्य त्वाहारसमये सूदाः कुण्डलधारिणः

yasya tvāhārasamaye sūdāḥ kuṇḍaladhāriṇaḥ

महार्हवस्त्रसम्वीतो भूत्वा चिरसुखोषितः

mahārhavastrasamvīto bhūtvā cirasukhoṣitaḥ

कस्यैतद्धारुणम् वाक्यमेवम् विधमचिन्तितम्

kasyaitaddhāruṇam vākyamevam vidhamacintitam

धिगस्तु योषितो नाम शठाः स्वार्थपरास्सदा

dhigastu yoṣito nāma śaṭhāḥ svārthaparāssadā

अनर्थभावे।अ र्थपरे नृशंसे
ममानुतापाय निविष्टभावे
किमप्रियम् पश्यसि मन्निमित्तम्
हितानुकारिण्यथवापि रामे

anarthabhāve|a rthapare nṛśaṃse
mamānutāpāya niviṣṭabhāve
kimapriyam paśyasi mannimittam
hitānukāriṇyathavāpi rāme

परित्यजेयुः पितरो हि पुत्रान्
भार्याः वतींश्चापि कृतानुरागाः
कृत्स्नम् हि सर्वम् कुपितम् जगत्स्या
द्दृष्ट्वे रानन् व्तसबे बुनग्बन्

parityajeyuḥ pitaro hi putrān
bhāryāḥ vatīṃścāpi kṛtānurāgāḥ
kṛtsnam hi sarvam kupitam jagatsyā
ddṛṣṭve rānan vtasabe bunagban

अहम् पुनर्देवकुमाररूप
मलकृतम् तम् सुतमाव्रजन्तम्
नन्दामि पश्यन्नपि दर्शनेन
भवामि दृष्ट्वा च पुनर्युवेव

aham punardevakumārarūpa
malakṛtam tam sutamāvrajantam
nandāmi paśyannapi darśanena
bhavāmi dṛṣṭvā ca punaryuveva

विनापि सूर्येण भवेत्प्रवृत्ति
रवर्ष्ता वज्रधरेण वापि
रामम् तु गच्छन्तमितः समीक्ष्य
जीवेन्न कश्चित्त्विति चेतना मे

vināpi sūryeṇa bhavetpravṛtti
ravarṣtā vajradhareṇa vāpi
rāmam tu gacchantamitaḥ samīkṣya
jīvenna kaścittviti cetanā me

विनाशकामामहिताममित्रा
मावासयम् मृत्युमिवात्मनस्त्वम्
चिरम् बताङ्केन धृतासि सर्पी
महाविष तेन हतो।अस्मि मोहात्

vināśakāmāmahitāmamitrā
māvāsayam mṛtyumivātmanastvam
ciram batāṅkena dhṛtāsi sarpī
mahāviṣa tena hato|asmi mohāt

मया च रामेण सलक्ष्मणेन
प्रशास्तु हीनो भरतस्त्वया सह
पुरम् च राष्ट्रम् च निहत्य बान्धवान्
ममाहितानाम् च भवाभिहर्षिणी

mayā ca rāmeṇa salakṣmaṇena
praśāstu hīno bharatastvayā saha
puram ca rāṣṭram ca nihatya bāndhavān
mamāhitānām ca bhavābhiharṣiṇī

नृशंसवृत्ते व्यसनप्रहारिणि
प्रसह्य वाक्यम् यदिहाद्य भाषसे
न नाम ते केन मुखात्पतन्त्यधो
विशीर्यमाणा दशना स्सहस्रधा

nṛśaṃsavṛtte vyasanaprahāriṇi
prasahya vākyam yadihādya bhāṣase
na nāma te kena mukhātpatantyadho
viśīryamāṇā daśanā ssahasradhā

न किंचिदाहाहितमप्रियम् वचो
न वेत्ति रामः परुशाणि भाषितुम्
कथन्नु रामे ह्यभिरामवादिनि
ब्रवीषि दोषान् गुणनित्यसम्मते

na kiṃcidāhāhitamapriyam vaco
na vetti rāmaḥ paruśāṇi bhāṣitum
kathannu rāme hyabhirāmavādini
bravīṣi doṣān guṇanityasammate

प्रताम्य वा प्रज्वल वा प्रणश्य वा
सहस्रशो वा स्फुटिता महीम् व्रज
न ते करिष्यमि वचः सुदारुणम्
ममाहितम् केकयराजपांसनि

pratāmya vā prajvala vā praṇaśya vā
sahasraśo vā sphuṭitā mahīm vraja
na te kariṣyami vacaḥ sudāruṇam
mamāhitam kekayarājapāṃsani

क्षुरोपमाम् नित्यमसत्प्रियम्वदाम्
प्रदुष्टभावाम् स्वकुलोपघातिनीम्
न जीवितुम् त्वाम् विषहे।अमनोरमाम्
दिधक्षमाणाम् हृदयम् सबन्धनम्

kṣuropamām nityamasatpriyamvadām
praduṣṭabhāvām svakulopaghātinīm
na jīvitum tvām viṣahe|amanoramām
didhakṣamāṇām hṛdayam sabandhanam

न जीवितम् मे।अस्ति पुनः कुतः सुखम्
विनात्मजेनात्मवतः कुतो रतिः
ममाहितम् देवि न क् कर्तुमर्हसि
स्पृशामि पादावपि ते प्रसीद मे

na jīvitam me|asti punaḥ kutaḥ sukham
vinātmajenātmavataḥ kuto ratiḥ
mamāhitam devi na k kartumarhasi
spṛśāmi pādāvapi te prasīda me

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे द्वादशह् सर्गः

ityārṣe śrīmadrāmāyaṇe ādikāvye ayodhyākāṇḍe dvādaśah sargaḥ