ततः पुरुष सिम्हानाम् वृतानाम् तैः सुहृद् गणैः
शोचताम् एव रजनी दुह्खेन व्यत्यवर्तत

tataḥ puruṣa simhānām vṛtānām taiḥ suhṛd gaṇaiḥ
śocatām eva rajanī duhkhena vyatyavartata

रजन्याम् सुप्रभातायाम् भ्रातरः ते सुहृद् वृताः
मन्दाकिन्याम् हुतम् जप्यम् कृत्वा रामम् उपागमन्

rajanyām suprabhātāyām bhrātaraḥ te suhṛd vṛtāḥ
mandākinyām hutam japyam kṛtvā rāmam upāgaman

तूष्णीम् ते समुपासीना न कश्चित् किंचिद् अब्रवीत्
भरतः तु सुहृन् मध्ये राम वचनम् अब्रवीत्

tūṣṇīm te samupāsīnā na kaścit kiṃcid abravīt
bharataḥ tu suhṛn madhye rāma vacanam abravīt

सान्त्विता मामिका माता दत्तम् राज्यम् इदम् मम
तद् ददामि तव एव अहम् भुन्क्ष्व राज्यम् अकण्टकम्

sāntvitā māmikā mātā dattam rājyam idam mama
tad dadāmi tava eva aham bhunkṣva rājyam akaṇṭakam

महता इव अम्बु वेगेन भिन्नः सेतुर् जल आगमे
दुरावारम् त्वद् अन्येन राज्य खण्डम् इदम् महत्

mahatā iva ambu vegena bhinnaḥ setur jala āgame
durāvāram tvad anyena rājya khaṇḍam idam mahat

गतिम् खर इव अश्वस्य तार्क्ष्यस्य इव पतत्रिणः
अनुगन्तुम् न शक्तिर् मे गतिम् तव मही पते

gatim khara iva aśvasya tārkṣyasya iva patatriṇaḥ
anugantum na śaktir me gatim tava mahī pate

सुजीवम् नित्यशः तस्य यः परैर् उपजीव्यते
राम तेन तु दुर्जीवम् यः परान् उपजीवति

sujīvam nityaśaḥ tasya yaḥ parair upajīvyate
rāma tena tu durjīvam yaḥ parān upajīvati

यथा तु रोपितो वृक्षः पुरुषेण विवर्धितः
ह्रस्वकेन दुरारोहो रूढ स्कन्धो महा द्रुमः

yathā tu ropito vṛkṣaḥ puruṣeṇa vivardhitaḥ
hrasvakena durāroho rūḍha skandho mahā drumaḥ

श्रेणयः त्वाम् महा राज पश्यन्तु अग्र्याः च सर्वशः
प्रतपन्तम् इव आदित्यम् राज्ये स्थितम् अरिम् दमम्

śreṇayaḥ tvām mahā rāja paśyantu agryāḥ ca sarvaśaḥ
pratapantam iva ādityam rājye sthitam arim damam

तव अनुयाने काकुत्ष्थ मत्ता नर्दन्तु कुञ्जराः
अन्तः पुर गता नार्यो नन्दन्तु सुसमाहिताः

tava anuyāne kākutṣtha mattā nardantu kuñjarāḥ
antaḥ pura gatā nāryo nandantu susamāhitāḥ

तस्य साधु इत्य् अमन्यन्त नागरा विविधा जनाः
भरतस्य वचः श्रुत्वा रामम् प्रत्यनुयाचतः

tasya sādhu ity amanyanta nāgarā vividhā janāḥ
bharatasya vacaḥ śrutvā rāmam pratyanuyācataḥ

तम् एवम् दुह्खितम् प्रेक्ष्य विलपन्तम् यशस्विनम्
रामः कृत आत्मा भरतम् समाश्वासयद् आत्मवान्

tam evam duhkhitam prekṣya vilapantam yaśasvinam
rāmaḥ kṛta ātmā bharatam samāśvāsayad ātmavān

न आत्मनः काम कारो अस्ति पुरुषो अयम् अनीश्वरः
इतः च इतरतः च एनम् कृत अन्तः परिकर्षति

na ātmanaḥ kāma kāro asti puruṣo ayam anīśvaraḥ
itaḥ ca itarataḥ ca enam kṛta antaḥ parikarṣati

सर्वे क्षय अन्ता निचयाः पतन अन्ताः समुग्च्छ्रयाः
सम्योगा विप्रयोग अन्ता मरण अन्तम् च जीवितम्

sarve kṣaya antā nicayāḥ patana antāḥ samugcchrayāḥ
samyogā viprayoga antā maraṇa antam ca jīvitam

यथा फलानम् पक्वानाम् न अन्यत्र पतनाद् भयम्
एवम् नरस्य जातस्य न अन्यत्र मरणाद् भयम्

yathā phalānam pakvānām na anyatra patanād bhayam
evam narasya jātasya na anyatra maraṇād bhayam

यथा अगारम् दृढ स्थूणम् जीर्णम् भूत्वा अवसीदति
तथा अवसीदन्ति नरा जरा मृत्यु वशम् गताः

yathā agāram dṛḍha sthūṇam jīrṇam bhūtvā avasīdati
tathā avasīdanti narā jarā mṛtyu vaśam gatāḥ

अत्येति रजनी या तु सा न प्रतिनिवर्तते
यात्येव यमुना पूर्णा समुद्रमुदकाकुलम्

atyeti rajanī yā tu sā na pratinivartate
yātyeva yamunā pūrṇā samudramudakākulam

अहो रात्राणि गग्च्छन्ति सर्वेषाम् प्राणिनाम् इह
आयूम्षि क्षपयन्त्य् आशु ग्रीष्मे जलम् इव अंशवः

aho rātrāṇi gagcchanti sarveṣām prāṇinām iha
āyūmṣi kṣapayanty āśu grīṣme jalam iva aṃśavaḥ

आत्मानम् अनुशोच त्वम् किम् अन्यम् अनुशोचसि
आयुः ते हीयते यस्य स्थितस्य च गतस्य च

ātmānam anuśoca tvam kim anyam anuśocasi
āyuḥ te hīyate yasya sthitasya ca gatasya ca

सह एव मृत्युर् व्रजति सह मृत्युर् निषीदति
गत्वा सुदीर्घम् अध्वानम् सह मृत्युर् निवर्तते

saha eva mṛtyur vrajati saha mṛtyur niṣīdati
gatvā sudīrgham adhvānam saha mṛtyur nivartate

गात्रेषु वलयः प्राप्ताः श्वेताः चैव शिरो रुहाः
जरया पुरुषो जीर्णः किम् हि कृत्वा प्रभावयेत्

gātreṣu valayaḥ prāptāḥ śvetāḥ caiva śiro ruhāḥ
jarayā puruṣo jīrṇaḥ kim hi kṛtvā prabhāvayet

नन्दन्त्य् उदित आदित्ये नन्दन्त्य् अस्तम् इते रवौ
आत्मनो न अवबुध्यन्ते मनुष्या जीवित क्षयम्

nandanty udita āditye nandanty astam ite ravau
ātmano na avabudhyante manuṣyā jīvita kṣayam

हृष्यन्त्य् ऋतु मुखम् दृष्ट्वा नवम् नवम् इह आगतम्
ऋतूनाम् परिवर्तेन प्राणिनाम् प्राण सम्क्षयः

hṛṣyanty ṛtu mukham dṛṣṭvā navam navam iha āgatam
ṛtūnām parivartena prāṇinām prāṇa samkṣayaḥ

यथा काष्ठम् च काष्ठम् च समेयाताम् महा अर्णवे
समेत्य च व्यपेयाताम् कालम् आसाद्य कंचन

yathā kāṣṭham ca kāṣṭham ca sameyātām mahā arṇave
sametya ca vyapeyātām kālam āsādya kaṃcana

न अत्र कश्चिद् यथा भावम् प्राणी समभिवर्तते
तेन तस्मिन् न सामर्थ्यम् प्रेतस्य अस्त्य् अनुशोचतः

na atra kaścid yathā bhāvam prāṇī samabhivartate
tena tasmin na sāmarthyam pretasya asty anuśocataḥ

यथा हि सार्थम् गग्च्छन्तम् ब्रूयात् कश्चित् पथि स्थितः
अहम् अप्य् आगमिष्यामि पृष्ठतो भवताम् इति

yathā hi sārtham gagcchantam brūyāt kaścit pathi sthitaḥ
aham apy āgamiṣyāmi pṛṣṭhato bhavatām iti

वयसः पतमानस्य स्रोतसो वा अनिवर्तिनः
आत्मा सुखे नियोक्तव्यः सुख भाजः प्रजाः स्मृताः

vayasaḥ patamānasya srotaso vā anivartinaḥ
ātmā sukhe niyoktavyaḥ sukha bhājaḥ prajāḥ smṛtāḥ

धर्म आत्मा स शुभैः कृत्स्नैः क्रतुभिः च आप्त दक्षिणैः
धूत पापो गतः स्वर्गम् पिता नः पृथिवी पतिः

dharma ātmā sa śubhaiḥ kṛtsnaiḥ kratubhiḥ ca āpta dakṣiṇaiḥ
dhūta pāpo gataḥ svargam pitā naḥ pṛthivī patiḥ

भृत्यानाम् भरणात् सम्यक् प्रजानाम् परिपालनात्
अर्थ आदानाच् च धार्मेण पिता नः त्रिदिवम् गतः

bhṛtyānām bharaṇāt samyak prajānām paripālanāt
artha ādānāc ca dhārmeṇa pitā naḥ tridivam gataḥ

कर्मभिस्तु शुभैरिष्टैः क्रतुभिश्चाव्तदक्षिणः
स्वर्गं दशरथः प्राप्तः पिता नः पृथिवीपतिः

karmabhistu śubhairiṣṭaiḥ kratubhiścāvtadakṣiṇaḥ
svargaṃ daśarathaḥ prāptaḥ pitā naḥ pṛthivīpatiḥ

इष्ट्वा बहुविधैर् यज्नैर् भोगाम्ः च अवाप्य पुष्कलान्
उत्तमम् च आयुर् आसाद्य स्वर् गतः पृथिवी पतिः

iṣṭvā bahuvidhair yajnair bhogāmḥ ca avāpya puṣkalān
uttamam ca āyur āsādya svar gataḥ pṛthivī patiḥ

आयुरुत्तममासाद्य भोगानपि च राघवः
स न शोच्यः पिता तात स्वर्गतः सत्कृतः सताम्

āyuruttamamāsādya bhogānapi ca rāghavaḥ
sa na śocyaḥ pitā tāta svargataḥ satkṛtaḥ satām

स जीर्णम् मानुषम् देहम् परित्यज्य पिता हि नः
दैवीम् ऋद्धिम् अनुप्राप्तो ब्रह्म लोक विहारिणीम्

sa jīrṇam mānuṣam deham parityajya pitā hi naḥ
daivīm ṛddhim anuprāpto brahma loka vihāriṇīm

तम् तु न एवम् विधः कश्चित् प्राज्नः शोचितुम् अर्हति
त्वद् विधो यद् विधः च अपि श्रुतवान् बुद्धिमत्तरः

tam tu na evam vidhaḥ kaścit prājnaḥ śocitum arhati
tvad vidho yad vidhaḥ ca api śrutavān buddhimattaraḥ

एते बहु विधाः शोका विलाप रुदिते तथा
वर्जनीया हि धीरेण सर्व अवस्थासु धीमता

ete bahu vidhāḥ śokā vilāpa rudite tathā
varjanīyā hi dhīreṇa sarva avasthāsu dhīmatā

स स्वस्थो भव मा शोचो यात्वा च आवस ताम् पुरीम्
तथा पित्रा नियुक्तो असि वशिना वदतामु वर

sa svastho bhava mā śoco yātvā ca āvasa tām purīm
tathā pitrā niyukto asi vaśinā vadatāmu vara

यत्र अहम् अपि तेन एव नियुक्तः पुण्य कर्मणा
तत्र एव अहम् करिष्यामि पितुर् आर्यस्य शासनम्

yatra aham api tena eva niyuktaḥ puṇya karmaṇā
tatra eva aham kariṣyāmi pitur āryasya śāsanam

न मया शासनम् तस्य त्यक्तुम् न्याय्यम् अरिम् दम
तत् त्वया अपि सदा मान्यम् स वै बन्धुः स नः पिता

na mayā śāsanam tasya tyaktum nyāyyam arim dama
tat tvayā api sadā mānyam sa vai bandhuḥ sa naḥ pitā

तद्वचः पितुरेवाहं सम्मतम् धर्मचारिणः
कर्मणा पालयिष्यामि वनवासेन राघव

tadvacaḥ piturevāhaṃ sammatam dharmacāriṇaḥ
karmaṇā pālayiṣyāmi vanavāsena rāghava

धार्मिकेणानृशंसेन नरेण गुरुवर्तिना
भवितव्यं नरव्याघ्रम् परलोकं जिगीषता २१०५४४

dhārmikeṇānṛśaṃsena nareṇa guruvartinā
bhavitavyaṃ naravyāghram paralokaṃ jigīṣatā 2-105-44

आत्मानमनुतिष्ठ त्वं स्वभावेन नरर्षभ
निशाम्य तु शुभं वृत्तं पितुर्दशरथस्य नः २१०५४५

ātmānamanutiṣṭha tvaṃ svabhāvena nararṣabha
niśāmya tu śubhaṃ vṛttaṃ piturdaśarathasya naḥ 2-105-45

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे पञ्चोत्तरशततमः सर्गः

ityārṣe śrīmadrāmāyaṇe ādikāvye ayodhyākāṇḍe pañcottaraśatatamaḥ sargaḥ