विभीषणवचः श्रुत्वा रावणिः क्रोधमूर्चितः
अब्रवीत् परुषं वाक्यं वेगेनाभ्युत्पपात च

vibhīṣaṇavacaḥ śrutvā rāvaṇiḥ krodhamūrcitaḥ
abravīt paruṣaṃ vākyaṃ vegenābhyutpapāta ca

उद्यतायुधनिस्त्रिंशो रथे सुसमलंकृते
कालाश्वयुक्ते महति स्थितः कालान्तकोपमः

udyatāyudhanistriṃśo rathe susamalaṃkṛte
kālāśvayukte mahati sthitaḥ kālāntakopamaḥ

तं ददर्श महेष्वासो रथस्थः समलंकृतः
अलंकृतममित्रघ्नो राघवस्यानुजं बली

taṃ dadarśa maheṣvāso rathasthaḥ samalaṃkṛtaḥ
alaṃkṛtamamitraghno rāghavasyānujaṃ balī

हनुमत्पृष्ठमारूढमुदयस्थरविप्रभम्
उवाचैनं सुसंरब्धः सौमित्रिं सविभीषणम्

hanumatpṛṣṭhamārūḍhamudayastharaviprabham
uvācainaṃ susaṃrabdhaḥ saumitriṃ savibhīṣaṇam

अद्य मत्कारुमुकोत्सृष्टं शरवर्षं दुरासदम्

adya matkārumukotsṛṣṭaṃ śaravarṣaṃ durāsadam

अद्य वो मामका बाणा महाकार्मुकनिःसृताः

adya vo māmakā bāṇā mahākārmukaniḥsṛtāḥ

तीक्षणसायकनिर्भिन्नान् शूलशक्त्यृष्टितोमरैः

tīkṣaṇasāyakanirbhinnān śūlaśaktyṛṣṭitomaraiḥ

सृजतः शरवर्षाणि क्षिप्रहस्तस्य संयुगे

sṛjataḥ śaravarṣāṇi kṣiprahastasya saṃyuge

रात्रियुद्धे तदा पूर्वं वज्राशनिसमैः शरैः

rātriyuddhe tadā pūrvaṃ vajrāśanisamaiḥ śaraiḥ

स्मृतिर्न ते।अस्ति वा मन्ये व्यक्तं यातो यमक्षयम्

smṛtirna te|asti vā manye vyaktaṃ yāto yamakṣayam

तच्छ्रुत्वा राक्षसेन्द्रस्य गर्जितं राघवस्तदा

tacchrutvā rākṣasendrasya garjitaṃ rāghavastadā

उक्तश्च दुर्गमः पारः कार्याणां राक्षस त्वया

uktaśca durgamaḥ pāraḥ kāryāṇāṃ rākṣasa tvayā

स त्वमर्थस्य हीनार्थो दुरवापस्य केनचित्

sa tvamarthasya hīnārtho duravāpasya kenacit

अंतर्धानगतेनाजौ यस्त्वया चरितस्तदा

aṃtardhānagatenājau yastvayā caritastadā

यथा बाणपथं प्राप्य स्थितो।अस्मि तव राक्षस

yathā bāṇapathaṃ prāpya sthito|asmi tava rākṣasa

एवमुक्तो धनुर्भीमं परामृश्य महाबलः

evamukto dhanurbhīmaṃ parāmṛśya mahābalaḥ

तेन सृष्टा महावेगाः शराः सर्पविषोपमाः

tena sṛṣṭā mahāvegāḥ śarāḥ sarpaviṣopamāḥ

शरैरतिमहावेगै र्वेगवान् रावणात्मजः

śarairatimahāvegai rvegavān rāvaṇātmajaḥ

स शरैरतिविद्धाङ्गो रुधिरेण समुक्षितः

sa śarairatividdhāṅgo rudhireṇa samukṣitaḥ

इन्द्रजित्त्वात्मनः कर्म प्रसमीक्ष्याभिगम्य च

indrajittvātmanaḥ karma prasamīkṣyābhigamya ca

पत्रिण शितधारास्ते शरा मत्कार्मुकच्युताः

patriṇa śitadhārāste śarā matkārmukacyutāḥ

अद्य गोमायुसंघाश्च श्येनसंघाश्च लक्ष्मण

adya gomāyusaṃghāśca śyenasaṃghāśca lakṣmaṇa

क्षत्रबन्धुं सदानार्यं रामः परमदुर्मतिः

kṣatrabandhuṃ sadānāryaṃ rāmaḥ paramadurmatiḥ

विस्रस्तकवचं भूमौ व्यपविद्धशरासनम्

visrastakavacaṃ bhūmau vyapaviddhaśarāsanam

इति ब्रुवाणम् संक्रुद्धं परुषं रावणात्मजम्

iti bruvāṇam saṃkruddhaṃ paruṣaṃ rāvaṇātmajam

वाग्बलं त्यज दुर्भद्धे क्रूरकर्मासि राक्षस

vāgbalaṃ tyaja durbhaddhe krūrakarmāsi rākṣasa

अकृत्वा कत्थसे कर्म किमर्थमिह राक्षस

akṛtvā katthase karma kimarthamiha rākṣasa

अनुक्त्वा परुषं वाक्यं किंचिदप्यनवक्षिपन्

anuktvā paruṣaṃ vākyaṃ kiṃcidapyanavakṣipan

इत्युक्त्वा पञ्च नाराचानाकर्णापूरितान् शरान्

ityuktvā pañca nārācānākarṇāpūritān śarān

सुपत्रवाजिता बाणा ज्वलिता इव पन्नगाः

supatravājitā bāṇā jvalitā iva pannagāḥ

स शरैराहतस्तेन सरोषो रावणात्मजः

sa śarairāhatastena saroṣo rāvaṇātmajaḥ

स बभूव महाभीमो नरराक्षससिंहयोः

sa babhūva mahābhīmo nararākṣasasiṃhayoḥ

उभौ हि बलसंपन्नावुभौ विक्रमशालिनौ

ubhau hi balasaṃpannāvubhau vikramaśālinau

युयुधाते तदा वीरौ ग्रहाविव नभोगतौ

yuyudhāte tadā vīrau grahāviva nabhogatau

युयुधाते महात्मानौ तदा केसरिणाविव

yuyudhāte mahātmānau tadā kesariṇāviva

ततश्श्रान् दाशरथिः संधायामित्रकर्षणः
ससर्ज राक्षसेन्द्रय कृद्धः सर्प इव श्वसन्

tataśśrān dāśarathiḥ saṃdhāyāmitrakarṣaṇaḥ
sasarja rākṣasendraya kṛddhaḥ sarpa iva śvasan

तस्य ज्यातलनिर्घोषं स श्रुत्वा राक्षसाधिपः
विवर्णवदनो भूत्वा लक्ष्मणं समुदैक्षत

tasya jyātalanirghoṣaṃ sa śrutvā rākṣasādhipaḥ
vivarṇavadano bhūtvā lakṣmaṇaṃ samudaikṣata

विषण्णवदनं दृष्ट्वा राक्षसं रावणात्मजम्
सौमित्रिं युद्धसंयुक्तं प्रत्युवाच विभीषणः

viṣaṇṇavadanaṃ dṛṣṭvā rākṣasaṃ rāvaṇātmajam
saumitriṃ yuddhasaṃyuktaṃ pratyuvāca vibhīṣaṇaḥ

निमित्तान्युपपश्यामि यान्यस्मिन् रावणात्मजे
त्वर तेन महाबाहो भग्न एष न संशयः

nimittānyupapaśyāmi yānyasmin rāvaṇātmaje
tvara tena mahābāho bhagna eṣa na saṃśayaḥ

ततस्संधाय सौमित्रिः शरानाशीविषोपमान्
मुमोच निशितांस्तस्मिन् सर्पानिव विषोल्बणान्

tatassaṃdhāya saumitriḥ śarānāśīviṣopamān
mumoca niśitāṃstasmin sarpāniva viṣolbaṇān

शक्राशनिसमस्पर्शैर्लक्षमणेनाहतः शरैः
मुहूर्तमभवन्मूढः सर्वसंक्षुभितेन्द्रियः

śakrāśanisamasparśairlakṣamaṇenāhataḥ śaraiḥ
muhūrtamabhavanmūḍhaḥ sarvasaṃkṣubhitendriyaḥ

उपलभ्य मुहूर्तेन संज्ञाम् प्रत्यागतेन्द्रियः
ददर्शावस्थितं वीरमाजौ दशरथात्मजम्

upalabhya muhūrtena saṃjñām pratyāgatendriyaḥ
dadarśāvasthitaṃ vīramājau daśarathātmajam

सो।अभिचक्राम सौमित्रिं रोषात्संरक्तलोचनः
अब्रवीछैनमासाद्य पुनः स परुषं वचः

so|abhicakrāma saumitriṃ roṣātsaṃraktalocanaḥ
abravīchainamāsādya punaḥ sa paruṣaṃ vacaḥ

किं न स्मरसि तद्युद्धे प्रथमे यत्पराक्रमम्
निबद्धस्त्वं सह भ्रात्रा यदा भुवि विचेष्टसे

kiṃ na smarasi tadyuddhe prathame yatparākramam
nibaddhastvaṃ saha bhrātrā yadā bhuvi viceṣṭase

युवां खलु महायुद्धे शक्रानिसमैः शरैः
शायितौ प्रथमम् भूमौ विसंज्ञौ सपुरःसरौ

yuvāṃ khalu mahāyuddhe śakrānisamaiḥ śaraiḥ
śāyitau prathamam bhūmau visaṃjñau sapuraḥsarau

स्मृतिर्वा नास्ति ते मन्ये व्यक्तं वा यमसादनम्
गन्तुमिच्छसि यन्मां त्वमाधर्षयितुमिच्छसि

smṛtirvā nāsti te manye vyaktaṃ vā yamasādanam
gantumicchasi yanmāṃ tvamādharṣayitumicchasi

यदि ते प्रथमे युद्धे न दृष्टो मत्पराक्रमः
अद्य त्वां दर्शयिष्यामि तिषेदानीं व्यवस्थितः

yadi te prathame yuddhe na dṛṣṭo matparākramaḥ
adya tvāṃ darśayiṣyāmi tiṣedānīṃ vyavasthitaḥ

इत्युक्त्वा सप्तभिर्बाणैरभिविव्याध लक्ष्मणम्
दशभिस्तु हनूमन्तं तीक्षणधारैः शरोत्तमैः

ityuktvā saptabhirbāṇairabhivivyādha lakṣmaṇam
daśabhistu hanūmantaṃ tīkṣaṇadhāraiḥ śarottamaiḥ

ततः शरशतेनैव सुप्रयुक्तेन वीर्यवान्
क्रोधाद्द्विगुणसंरब्धो निर्बिभेद विभीषणम्

tataḥ śaraśatenaiva suprayuktena vīryavān
krodhāddviguṇasaṃrabdho nirbibheda vibhīṣaṇam

तद्दृष्ट्वेन्द्रजिता कर्म कृतं रामानुजस्तदा
अचिन्तयित्वा प्रहसन्नैतत्किंचिदिति ब्रुवन्

taddṛṣṭvendrajitā karma kṛtaṃ rāmānujastadā
acintayitvā prahasannaitatkiṃciditi bruvan

नैवं रणगताः शूराः प्रहरन्ति निशाचर
लघुवश्चाल्पवीर्याश्च शरा हीमे सुखास्तव

naivaṃ raṇagatāḥ śūrāḥ praharanti niśācara
laghuvaścālpavīryāśca śarā hīme sukhāstava

नैवं शूरास्तु युध्यन्ते समरे जयकांक्षिणः
इत्येवं तं ब्रुवन् धन्वी शरैरभिववर्ष ह

naivaṃ śūrāstu yudhyante samare jayakāṃkṣiṇaḥ
ityevaṃ taṃ bruvan dhanvī śarairabhivavarṣa ha

तस्य बाणैः सुविध्वस्तं कवचं काञ्चनं महत्
व्यशीर्यत रथोपस्थे ताराजालमिवाम्बरात्

tasya bāṇaiḥ suvidhvastaṃ kavacaṃ kāñcanaṃ mahat
vyaśīryata rathopasthe tārājālamivāmbarāt

विधूतवर्मा नाराचैर्बभूव स कृतव्रणः
इन्द्रजित्समरे वीरः प्रत्यूषे भानुमानिव

vidhūtavarmā nārācairbabhūva sa kṛtavraṇaḥ
indrajitsamare vīraḥ pratyūṣe bhānumāniva

ततः शरसहस्रेण संक्रुद्धो रावणात्मजः
बिभेद समरे वीरो लक्ष्मणं भीमविद्रमः

tataḥ śarasahasreṇa saṃkruddho rāvaṇātmajaḥ
bibheda samare vīro lakṣmaṇaṃ bhīmavidramaḥ

व्यशीर्यत महद्दिव्यं कवचम् लक्ष्मणस्य तु
कृतप्रतिकृतान्योन्यं बभूवतुरभिद्रुतौ

vyaśīryata mahaddivyaṃ kavacam lakṣmaṇasya tu
kṛtapratikṛtānyonyaṃ babhūvaturabhidrutau

अभीक्षणम् निःश्वसन्तौ तौ युध्येतां तुमुलं युधि
शरसंकृत्तसर्वाङ्गौ सर्वतो रुधिरोक्षितौ

abhīkṣaṇam niḥśvasantau tau yudhyetāṃ tumulaṃ yudhi
śarasaṃkṛttasarvāṅgau sarvato rudhirokṣitau

सुदीर्घकालं तौ वीरावन्योन्यं निशितैः शरैः
ततक्षतुर्महत्मानौ रणकर्मविशारदौ

sudīrghakālaṃ tau vīrāvanyonyaṃ niśitaiḥ śaraiḥ
tatakṣaturmahatmānau raṇakarmaviśāradau

बभूवतुश्चात्मजये यतौ भीमपराक्रमौ
तौ शरौघै स्तथाकीर्णौ निकृत्तकवचध्वजौ

babhūvatuścātmajaye yatau bhīmaparākramau
tau śaraughai stathākīrṇau nikṛttakavacadhvajau

शरवर्षं ततो घोरं मुञ्चतोर्भीमनिःस्वनम्

śaravarṣaṃ tato ghoraṃ muñcatorbhīmaniḥsvanam

अस्त्राण्यस्त्रविदां श्रेष्ठौ दर्शयन्त् पुनः पुनः

astrāṇyastravidāṃ śreṣṭhau darśayant punaḥ punaḥ

व्यपेतदोषमस्यन्तौ लघु चित्रं च सुष्ठु च

vyapetadoṣamasyantau laghu citraṃ ca suṣṭhu ca

तयोः पृथक् पृथग्भीमः शुश्रुवे तुमुलः स्वनः

tayoḥ pṛthak pṛthagbhīmaḥ śuśruve tumulaḥ svanaḥ

तयोः स भ्राजते शब्दस्तथा समरयत्तयोः

tayoḥ sa bhrājate śabdastathā samarayattayoḥ

सुवर्णपुङ्खैर्नाराचैर्बलवन्तौ कृतव्रणौ

suvarṇapuṅkhairnārācairbalavantau kṛtavraṇau

ते गात्रयोर्निपतिता रुक्मपुङ्खाः शरा युधि

te gātrayornipatitā rukmapuṅkhāḥ śarā yudhi

अन्ये सुनिशितैः शस्त्रैराकाशे संजघट्टिरे

anye suniśitaiḥ śastrairākāśe saṃjaghaṭṭire

स बभूव रणे घोरस्तयोर्बाणमयश्चयः

sa babhūva raṇe ghorastayorbāṇamayaścayaḥ

तयोः कृतव्रणौ देहौ शुशुभाते महात्मनोः

tayoḥ kṛtavraṇau dehau śuśubhāte mahātmanoḥ

चक्रतुस्तुमुलं घोरं संनिपातं मुहुर्मुहुः

cakratustumulaṃ ghoraṃ saṃnipātaṃ muhurmuhuḥ

लक्ष्मणो रावणिं युद्धे रावणिश्चापि लक्ष्मणम्

lakṣmaṇo rāvaṇiṃ yuddhe rāvaṇiścāpi lakṣmaṇam

बाणजालैः शरीरस्थैरवगाढैस्तरस्विनौ

bāṇajālaiḥ śarīrasthairavagāḍhaistarasvinau

ततो रुधिरस्तिक्तानि संवृतानि शरैर्भृशम्

tato rudhirastiktāni saṃvṛtāni śarairbhṛśam

तयोरथ महान् कालो व्यतीयाद्युध्यमानयोः

tayoratha mahān kālo vyatīyādyudhyamānayoḥ

इतार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये युद्धकाण्डे अष्टाशीतितमः सर्गः

itārṣe śrīmadrāmāyaṇe ādikāvye yuddhakāṇḍe aṣṭāśītitamaḥ sargaḥ