अथ प्रतिसंआदिष्टो लक्ष्मणः परवीरहा
प्रविवेश गुहाम् रम्याम् किष्किंधाम् राम शासनात्

atha pratisaṃādiṣṭo lakṣmaṇaḥ paravīrahā
praviveśa guhām ramyām kiṣkiṃdhām rāma śāsanāt

द्वारस्था हरयः तत्र महाकाया महाबलाः
बभूवुः लक्ष्मणम् दृष्ट्वा सर्वे प्रांजलयः स्थिताः

dvārasthā harayaḥ tatra mahākāyā mahābalāḥ
babhūvuḥ lakṣmaṇam dṛṣṭvā sarve prāṃjalayaḥ sthitāḥ

निःश्वसन्तम् तु तम् दृष्ट्वा क्रुद्धम् दशरथ आत्मजम्
बभूवुः हरयः त्रस्ता न च एनम् पर्यवारयन्

niḥśvasantam tu tam dṛṣṭvā kruddham daśaratha ātmajam
babhūvuḥ harayaḥ trastā na ca enam paryavārayan

स तम् रत्नमयीम् दिव्याम् श्रीमान् पुष्पित काननाम्
रम्याम् रत्न समाकीर्णाम् ददर्श महतीम् गुहाम्

sa tam ratnamayīm divyām śrīmān puṣpita kānanām
ramyām ratna samākīrṇām dadarśa mahatīm guhām

हर्म्य प्रासाद संबाधाम् नाना रत्नोपशोभिताम्
सर्व काम फलैः वृक्षैः पुष्पितैः उपशोभिताम्

harmya prāsāda saṃbādhām nānā ratnopaśobhitām
sarva kāma phalaiḥ vṛkṣaiḥ puṣpitaiḥ upaśobhitām

देव गंधर्व पुत्रैः च वानरैः काम रूपिभिः
दिव्य माल्य अम्बर धारैः शोभिताम् प्रिय दर्शनैः

deva gaṃdharva putraiḥ ca vānaraiḥ kāma rūpibhiḥ
divya mālya ambara dhāraiḥ śobhitām priya darśanaiḥ

चन्दन अगरु पद्मानाम् गन्धैः सुरभि गन्धिताम्
मैरेयाणाम् मधूनाम् च सम्मोदित महा पथाम्

candana agaru padmānām gandhaiḥ surabhi gandhitām
maireyāṇām madhūnām ca sammodita mahā pathām

विंध्य मेरु गिरि प्रख्यैः प्रासादैः न एक भूमिभिः
ददर्श गिरि नद्यः च विमलाः तत्र राघवः

viṃdhya meru giri prakhyaiḥ prāsādaiḥ na eka bhūmibhiḥ
dadarśa giri nadyaḥ ca vimalāḥ tatra rāghavaḥ

अंगदस्य गृहम् रम्यम् मैन्दस्य द्विविदस्य च
गवयस्य गवाक्षस्य गजस्य शरभस्य च

aṃgadasya gṛham ramyam maindasya dvividasya ca
gavayasya gavākṣasya gajasya śarabhasya ca

पाण्डुर अभ्र प्रकाशानि गन्ध माल्य युतानि च
प्रभूत धन धान्यानि स्त्री रत्नैः शोभितानि च

pāṇḍura abhra prakāśāni gandha mālya yutāni ca
prabhūta dhana dhānyāni strī ratnaiḥ śobhitāni ca

पाण्डुरेण तु शैलेन परिक्षिप्तम् दुरासदम्
वानरेन्द्र गृहम् रम्यम् महेन्द्र सदन उपमम्

pāṇḍureṇa tu śailena parikṣiptam durāsadam
vānarendra gṛham ramyam mahendra sadana upamam

स सप्त कक्ष्या धर्मात्मा यान आसन समावृताः
प्रविश्य सुमहत् गुप्तम् ददर्श अंतःपुरम् महत्

sa sapta kakṣyā dharmātmā yāna āsana samāvṛtāḥ
praviśya sumahat guptam dadarśa aṃtaḥpuram mahat

प्रविशन् एव सततम् शुश्राव मधुर स्वनम्
तंत्री गीत समाकीर्णम् सम ताल पदाक्षरम्

praviśan eva satatam śuśrāva madhura svanam
taṃtrī gīta samākīrṇam sama tāla padākṣaram

बह्वीः च विविध आकारा रूप यौवन गर्विताः
स्त्रियः सुग्रीव भवने ददर्श स महाबलः

bahvīḥ ca vividha ākārā rūpa yauvana garvitāḥ
striyaḥ sugrīva bhavane dadarśa sa mahābalaḥ

दृष्ट्वा अभिजन संपन्नाः तत्र माल्य कृत स्रजः
वर माल्य कृत व्यग्रा भूषण उत्तम भूषिताः

dṛṣṭvā abhijana saṃpannāḥ tatra mālya kṛta srajaḥ
vara mālya kṛta vyagrā bhūṣaṇa uttama bhūṣitāḥ

कूजितम् नूपुराणाम् च कंचनीम् निःस्वनम् तथा
स निशम्य ततः श्रीमान् सौमित्रिः लज्जितो अभवत्

kūjitam nūpurāṇām ca kaṃcanīm niḥsvanam tathā
sa niśamya tataḥ śrīmān saumitriḥ lajjito abhavat

रोष वेग प्रकुपितः श्रुत्वा च आभरण स्वनम्
चकार ज्या स्वनम् वीरो दिशः शब्देन पूरयन्

roṣa vega prakupitaḥ śrutvā ca ābharaṇa svanam
cakāra jyā svanam vīro diśaḥ śabdena pūrayan

चारित्रेण महाबाहुः अपकृष्टः स लक्ष्मनः
तस्थौ एकांतम् आश्रित्य राम शोक समन्वितः

cāritreṇa mahābāhuḥ apakṛṣṭaḥ sa lakṣmanaḥ
tasthau ekāṃtam āśritya rāma śoka samanvitaḥ

तेन चाप स्वनेन अथ सुग्रीवः प्लवगाधिपः
विज्ञाय आगमनम् त्रस्तः स चचाल वर आसनात्

tena cāpa svanena atha sugrīvaḥ plavagādhipaḥ
vijñāya āgamanam trastaḥ sa cacāla vara āsanāt

अंगदेन यथा मह्यम् पुरस्तात् प्रतिवेदितम्
सुव्यक्तम् एष संप्रप्तः सौमित्रिः भ्रातृ वत्सलः

aṃgadena yathā mahyam purastāt prativeditam
suvyaktam eṣa saṃpraptaḥ saumitriḥ bhrātṛ vatsalaḥ

अंगदेन समाख्यतो ज्या स्वनेन च वानरः
बुबुधे लक्ष्मणम् प्राप्तम् मुखम् च अस्य व्यशुष्यत

aṃgadena samākhyato jyā svanena ca vānaraḥ
bubudhe lakṣmaṇam prāptam mukham ca asya vyaśuṣyata

ततः ताराम् हरि श्रेष्ठः सुग्रीवः प्रिय दर्शनाम्
उवाच हितम् अव्यग्र त्रास संभ्रांत मानसः

tataḥ tārām hari śreṣṭhaḥ sugrīvaḥ priya darśanām
uvāca hitam avyagra trāsa saṃbhrāṃta mānasaḥ

किम् नु रुट् कारणम् सुभ्रु प्रकृत्या मृदु मानसः
स रोष इव संप्राप्तो येन अयम् राघवानुजः

kim nu ruṭ kāraṇam subhru prakṛtyā mṛdu mānasaḥ
sa roṣa iva saṃprāpto yena ayam rāghavānujaḥ

किम् पश्यसि कुमारस्य रोष स्थानम् अनिन्दिते
न खलु अकारणे कोपम् आहरेत् नरपुंगवः

kim paśyasi kumārasya roṣa sthānam anindite
na khalu akāraṇe kopam āharet narapuṃgavaḥ

यदि अस्य कृतम् अस्माभिः बुध्यसे किंचित् अप्रियम्
तत् बुध्या संप्रधार्य आशु क्षिप्रम् एव अभिधीयताम्

yadi asya kṛtam asmābhiḥ budhyase kiṃcit apriyam
tat budhyā saṃpradhārya āśu kṣipram eva abhidhīyatām

अथवा स्वयम् एव एनम् द्रष्टुम् अर्हसि भामिनी
वचनैः स्वांत्व युक्तैः च प्रसादयितुम् अर्हसि

athavā svayam eva enam draṣṭum arhasi bhāminī
vacanaiḥ svāṃtva yuktaiḥ ca prasādayitum arhasi

त्वत् दर्शने विशुद्ध आत्मा न स कोपम् करिष्यति
न हि स्त्रीषु महात्मानः क्वचित् कुर्वन्ति दारुणम्

tvat darśane viśuddha ātmā na sa kopam kariṣyati
na hi strīṣu mahātmānaḥ kvacit kurvanti dāruṇam

त्वया स्वांत्वैः उपक्रांतम् प्रसन्न इन्द्रिय मानसम्
ततः कमलपत्राक्षम् द्रक्ष्याअमि अहम् अरिंदमम्

tvayā svāṃtvaiḥ upakrāṃtam prasanna indriya mānasam
tataḥ kamalapatrākṣam drakṣyāami aham ariṃdamam

सा प्रस्खलंती मद विह्वल अक्षी
प्रलंब कांची गुण हेम सूत्रा
सलक्षणा लक्ष्मण संनिधानम्
जगाम तारा नमित अंग यष्टिः

sā praskhalaṃtī mada vihvala akṣī
pralaṃba kāṃcī guṇa hema sūtrā
salakṣaṇā lakṣmaṇa saṃnidhānam
jagāma tārā namita aṃga yaṣṭiḥ

स ताम् समीक्ष्य एव हरि ईश पत्नीम्
तस्थौ उदासीनतया महात्मा
अवाङ्मुखो आभूत् मनुजेन्द्र पुत्रः
स्त्री सन्निकर्षात् विनिवृत्त कोपम्

sa tām samīkṣya eva hari īśa patnīm
tasthau udāsīnatayā mahātmā
avāṅmukho ābhūt manujendra putraḥ
strī sannikarṣāt vinivṛtta kopam

सा पान योगात् च निवृत्त लज्जा
दृष्टि प्रसादात् च नरेन्द्र सूनोः
उवाच तारा प्रणय प्रगल्भम्
वाक्यम् महार्थम् परिसांत्व रूपम्

sā pāna yogāt ca nivṛtta lajjā
dṛṣṭi prasādāt ca narendra sūnoḥ
uvāca tārā praṇaya pragalbham
vākyam mahārtham parisāṃtva rūpam

किम् कोप मूलम् मनुजेन्द्र पुत्र
कः ते न सन्तिष्ठति वाक् निदेशे
कः शुष्क वृक्षम् वनम् आपतन्तम्
दवाग्निम् आसीदति निर्विशंकः

kim kopa mūlam manujendra putra
kaḥ te na santiṣṭhati vāk nideśe
kaḥ śuṣka vṛkṣam vanam āpatantam
davāgnim āsīdati nirviśaṃkaḥ

स तस्य वचनम् श्रुत्वा सांत्व पूर्वम् अशंकितः
भूयः प्रणय दृष्टार्थम् लक्ष्मणो वाक्यम् अब्रवीत्

sa tasya vacanam śrutvā sāṃtva pūrvam aśaṃkitaḥ
bhūyaḥ praṇaya dṛṣṭārtham lakṣmaṇo vākyam abravīt

किम् अयम् काम वृत्तः ते लुप्त धर्मार्थ संग्रहः
भर्ता भर्तृ हिते युक्ते न च एवम् अवबुध्यसे

kim ayam kāma vṛttaḥ te lupta dharmārtha saṃgrahaḥ
bhartā bhartṛ hite yukte na ca evam avabudhyase

न चिंतयति राज्यार्थम् सः अस्मान् शोक परायणान्
स अमात्य परिषत् तारे कामम् एव उपसेवते

na ciṃtayati rājyārtham saḥ asmān śoka parāyaṇān
sa amātya pariṣat tāre kāmam eva upasevate

स मासान् चतुर कृत्वा प्रमाणम् प्लवगेश्वरः
व्यतीतान् तान् मद उदग्रो विहरन् न अवबुध्यते

sa māsān catura kṛtvā pramāṇam plavageśvaraḥ
vyatītān tān mada udagro viharan na avabudhyate

न हि धर्मार्थ सिद्ध्यर्थम् पानम् एवम् प्रशस्यते
पानात् अर्थस्य कामः च धर्मः च परिहीयते

na hi dharmārtha siddhyartham pānam evam praśasyate
pānāt arthasya kāmaḥ ca dharmaḥ ca parihīyate

धर्म लोपो महान् तावत् कृते हि अप्रति कुर्वतः
अर्थ लोपः च मित्रस्य नाशे गुणवतो महान्

dharma lopo mahān tāvat kṛte hi aprati kurvataḥ
artha lopaḥ ca mitrasya nāśe guṇavato mahān

मित्रम् हि अर्थ गुण श्रेष्ठम् सत्य धर्म परायणम्
तत् द्वयम् तु परित्यक्तम् न तु धर्मे व्यवस्थितम्

mitram hi artha guṇa śreṣṭham satya dharma parāyaṇam
tat dvayam tu parityaktam na tu dharme vyavasthitam

तत् एवम् प्रस्तुते कार्ये कार्यम् अस्माभिः उत्तरम्
यत् कार्यम् कार्य तत्त्वज्ञे त्वम् उदाहर्तुम् अर्हसि

tat evam prastute kārye kāryam asmābhiḥ uttaram
yat kāryam kārya tattvajñe tvam udāhartum arhasi

सा तस्य धर्मार्थ समाधि युक्तम्
निशम्य वाक्यम् मधुर स्वभावम्
तारा गतार्थे मनुजेन्द्र
कार्ये
विश्वास युक्तम् तम् उवाच भूयः

sā tasya dharmārtha samādhi yuktam
niśamya vākyam madhura svabhāvam
tārā gatārthe manujendra
kārye
viśvāsa yuktam tam uvāca bhūyaḥ

न कोप कालः क्षितिपाल पुत्र
न च अपि कोपः स्व जने विधेयः
त्वत् अर्थ कामस्य जनस्य तस्य
प्रमादम् अपि अर्हसि वीर सोढुम्

na kopa kālaḥ kṣitipāla putra
na ca api kopaḥ sva jane vidheyaḥ
tvat artha kāmasya janasya tasya
pramādam api arhasi vīra soḍhum

कोपम् कथम् नाम गुण प्रकृष्टः
कुमार कुर्यात् अपकृष्ट सत्त्वे
कः त्वत् विधः कोप वशम् हि
गच्छे
सत्त्व अवरुद्धः तपसः प्रसूतिः

kopam katham nāma guṇa prakṛṣṭaḥ
kumāra kuryāt apakṛṣṭa sattve
kaḥ tvat vidhaḥ kopa vaśam hi
gacche
sattva avaruddhaḥ tapasaḥ prasūtiḥ

जानामि कोपम् हरि वीर बन्धोः
जानामि कार्यस्य च काल संगम्
जानामि कार्यम् त्वयि यत् कृतम्
नः
तत् च अपि जानामि यत् अत्र कार्यम्

jānāmi kopam hari vīra bandhoḥ
jānāmi kāryasya ca kāla saṃgam
jānāmi kāryam tvayi yat kṛtam
naḥ
tat ca api jānāmi yat atra kāryam

तत् च अपि जानामि यथा अविषह्यम्
बलम् नरश्रेष्ठ शरीरजस्य
जानामि यस्मिन् च जने अवबद्धम्
कामेन सुग्रीवम् अस्तकम् अद्य

tat ca api jānāmi yathā aviṣahyam
balam naraśreṣṭha śarīrajasya
jānāmi yasmin ca jane avabaddham
kāmena sugrīvam astakam adya

न काम तंत्रे तव बुद्धिः अस्ति
त्वम् वै यथा मन्यु वशम् प्रपन्नः
न देश कालौ हि न च
अर्थ धर्मौ
अवेक्षते काम रतिः मनुष्यः

na kāma taṃtre tava buddhiḥ asti
tvam vai yathā manyu vaśam prapannaḥ
na deśa kālau hi na ca
artha dharmau
avekṣate kāma ratiḥ manuṣyaḥ

तम् काम वृत्तम् मम सन्निकृष्टम्
काम अभियोगात् च विमुक्त लज्जम्
क्षमस्व तावत् पर वीर हन्तः
तव भ्रातर्म वानर वंश नाथम्

tam kāma vṛttam mama sannikṛṣṭam
kāma abhiyogāt ca vimukta lajjam
kṣamasva tāvat para vīra hantaḥ
tava bhrātarma vānara vaṃśa nātham

महर्षयो धर्म तपोभिरामाः
कामा अनुकामाः प्रति बद्ध मोहाः
अयम् प्रकृत्या चपलः कपिः तु
कथम् न सज्जेत सुखेषु राजा

maharṣayo dharma tapobhirāmāḥ
kāmā anukāmāḥ prati baddha mohāḥ
ayam prakṛtyā capalaḥ kapiḥ tu
katham na sajjeta sukheṣu rājā

इति एवम् उक्त्वा वचनम् महार्थम्
सा वानरी लक्ष्मणम् अप्रमेयम्
पुनः स खेदम् मद विह्वलाक्षी
भर्तुर् हितम् वाक्यम् इदम् बभाषे

iti evam uktvā vacanam mahārtham
sā vānarī lakṣmaṇam aprameyam
punaḥ sa khedam mada vihvalākṣī
bhartur hitam vākyam idam babhāṣe

उद्योगः तु चिर आज्ञप्तः सुग्रीवेण नरोत्तम
कांस्य अपि विधेयेन तव अर्थ प्रति साधने

udyogaḥ tu cira ājñaptaḥ sugrīveṇa narottama
kāṃsya api vidheyena tava artha prati sādhane

आगता हि महा वीर्या हरयः काम रूपिणः
कोटि शत सहस्राणि नाना नग निवासिनः

āgatā hi mahā vīryā harayaḥ kāma rūpiṇaḥ
koṭi śata sahasrāṇi nānā naga nivāsinaḥ

तत् आगच्छ महाबाहो चारित्रम् रक्षितम् त्वया
अच्छलम् मित्र भावेन सताम् दरा अवलोकनम्

tat āgaccha mahābāho cāritram rakṣitam tvayā
acchalam mitra bhāvena satām darā avalokanam

ताराया च अभ्यनुज्ञात त्वरया चा अपि चोदितः
प्रविवेश महाबाहुः अभ्यंतरम् अरिन्दमः

tārāyā ca abhyanujñāta tvarayā cā api coditaḥ
praviveśa mahābāhuḥ abhyaṃtaram arindamaḥ

ततः सुग्रीवम् आसीनम् कांचने परम आसने
महाअर्ह आस्तरणोपेते ददर्श आदित्य संनिभम्

tataḥ sugrīvam āsīnam kāṃcane parama āsane
mahāarha āstaraṇopete dadarśa āditya saṃnibham

इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये किष्किन्ध काण्डे त्रयः त्रिंशः सर्गः

iti vālmīki rāmāyaṇe ādi kāvye kiṣkindha kāṇḍe trayaḥ triṃśaḥ sargaḥ