तम् आशु वेगेन दुरासदेन तु अभिप्लुताम् शोक महार्णवेन
पश्यन् तदा वालि अनुजः तरस्वी भ्रात्रुः
वधेन अप्रतिमेन तेपे

tam āśu vegena durāsadena tu abhiplutām śoka mahārṇavena
paśyan tadā vāli anujaḥ tarasvī bhrātruḥ
vadhena apratimena tepe

स बाष्प पूर्णेन मुखेन् पश्यन् क्षणेन निर्विण्ण मना मनस्वी
जगाम रामस्य शनैः समीपम् भृत्यैः
वृत्तः संपरिदूयमानः

sa bāṣpa pūrṇena mukhen paśyan kṣaṇena nirviṇṇa manā manasvī
jagāma rāmasya śanaiḥ samīpam bhṛtyaiḥ
vṛttaḥ saṃparidūyamānaḥ

स तम् समासाद्य गृहीत चापम् उदात्तम् आशी विष तुल्य बाणम्
यशश्विनम् लक्षण लक्षित अंगम् अवस्थितम्
राघवम् इति उवाच

sa tam samāsādya gṛhīta cāpam udāttam āśī viṣa tulya bāṇam
yaśaśvinam lakṣaṇa lakṣita aṃgam avasthitam
rāghavam iti uvāca

यथा प्रतिज्ञातम् इदम् नरेन्द्र कृतम् त्वया दृउष्ट फलम् च कर्म
मम अद्य भोगेषु नरेन्द्र सूनो
मनो निवृत्तम् हत जिवितेन

yathā pratijñātam idam narendra kṛtam tvayā dṛuṣṭa phalam ca karma
mama adya bhogeṣu narendra sūno
mano nivṛttam hata jivitena

अस्याम् महिष्याम् तु भृशम् रुदत्याम् पुरे अति विक्रोशति दुःख तप्ते
हते नृपे संशयिते अंगदे च
न राम राज्ये रमते मनो मे

asyām mahiṣyām tu bhṛśam rudatyām pure ati vikrośati duḥkha tapte
hate nṛpe saṃśayite aṃgade ca
na rāma rājye ramate mano me

क्रोधाद् अमर्षाद् अतिविप्रधर्षाद् भ्रातुर् वधो मे अनुमतः पुरस्तात्
हते तु इदानीम् हरि यूधपे
अस्मिन् सुतीक्ष्णम् इक्ष्वाकु वर प्रतप्स्ये

krodhād amarṣād ativipradharṣād bhrātur vadho me anumataḥ purastāt
hate tu idānīm hari yūdhape
asmin sutīkṣṇam ikṣvāku vara pratapsye

श्रेयो अद्य मन्ये मम शैल मुख्ये तस्मिन् हि वासः चिरम् ऋष्यमूके
यथा तथा वर्तयतः स्व वृत्या
न इमम् निहत्य त्रिदिवसय लाभः

śreyo adya manye mama śaila mukhye tasmin hi vāsaḥ ciram ṛṣyamūke
yathā tathā vartayataḥ sva vṛtyā
na imam nihatya tridivasaya lābhaḥ

न त्वा जिघांसामि चर इति यत् माम् अयम् महात्मा मतिमान् उवाच
तस्य एवे तत् राम वचो अनुरूपम्
इदम् वचः कर्म च मे अनुरूपम्

na tvā jighāṃsāmi cara iti yat mām ayam mahātmā matimān uvāca
tasya eve tat rāma vaco anurūpam
idam vacaḥ karma ca me anurūpam

भ्राता कथम् नाम महा गुणस्य भ्रातुर् वधम् राम विरोचयेत
राजस्य दुःखस्य च वीर सारम्
विचिन्तयन् काम पुरस्कृतो अपि

bhrātā katham nāma mahā guṇasya bhrātur vadham rāma virocayeta
rājasya duḥkhasya ca vīra sāram
vicintayan kāma puraskṛto api

वधो हि मे मतो न असीत् स्व महात्म्या अव्यतिक्रमात्
मम आसीत् बुद्धिः दुरात्म्यात् प्राण हारी व्यतिक्रमः

vadho hi me mato na asīt sva mahātmyā avyatikramāt
mama āsīt buddhiḥ durātmyāt prāṇa hārī vyatikramaḥ

द्रुम शाका अवभग्नो अहम् मुहुर्तम् परिनिष्टनन्
स्वान्तयित्वा अनेन उक्तः न पुनः कर्तुम् अर्हसि

druma śākā avabhagno aham muhurtam pariniṣṭanan
svāntayitvā anena uktaḥ na punaḥ kartum arhasi

भ्रातृत्वम् आर्य भावः च धर्मः च अनेन रक्षितः
मया क्रोधः च कामः च कपित्वम् च प्रदर्शितम्

bhrātṛtvam ārya bhāvaḥ ca dharmaḥ ca anena rakṣitaḥ
mayā krodhaḥ ca kāmaḥ ca kapitvam ca pradarśitam

अचिंतनीयम् परिवर्जनीयम्
अनीप्सनीयम् न अन्वेक्षणीयम्
प्राप्तो अस्मि पाप्मानम् वयस्य
भ्रातुः
वध त्वाष्ट्र वधात् इव इन्द्रः

aciṃtanīyam parivarjanīyam
anīpsanīyam na anvekṣaṇīyam
prāpto asmi pāpmānam vayasya
bhrātuḥ
vadha tvāṣṭra vadhāt iva indraḥ

पाप्मानम् इन्द्रस्य मही जलम् च वृक्षाः च कामम् जगृहुः स्त्रियः च
को नाम पाप्मानम् इमम् सहेत
शाखा मृगस्य प्रतिपत्तुम् इच्छेत्

pāpmānam indrasya mahī jalam ca vṛkṣāḥ ca kāmam jagṛhuḥ striyaḥ ca
ko nāma pāpmānam imam saheta
śākhā mṛgasya pratipattum icchet

ना अर्हामि सन्मानम् इमम् प्रजानाम् न यौव राज्यम् कुत एव राज्यम्
अधर्म युक्तम् कुल नाश युक्तम्
एवम् विधम् राघव कर्म कृत्वा

nā arhāmi sanmānam imam prajānām na yauva rājyam kuta eva rājyam
adharma yuktam kula nāśa yuktam
evam vidham rāghava karma kṛtvā

पापस्य कर्ता अस्मि विगर्हितस्य
क्षुद्रस्य लोक अपकृतस्य लोके
शोको महान् मम अभिवर्तते अयम्
वृष्टेः यथा निम्नम् इव अम्बु वेगः

pāpasya kartā asmi vigarhitasya
kṣudrasya loka apakṛtasya loke
śoko mahān mama abhivartate ayam
vṛṣṭeḥ yathā nimnam iva ambu vegaḥ

सोदर्य अघाता अपर गात्र वालः संताप हस्त अक्षि शिरो विषाणः
एनोमयो माम् अभिहन्ति हस्ती दृप्तो
नदी कूलम् इव प्रवृद्धः

sodarya aghātā apara gātra vālaḥ saṃtāpa hasta akṣi śiro viṣāṇaḥ
enomayo mām abhihanti hastī dṛpto
nadī kūlam iva pravṛddhaḥ

अंहो बतेदम् नृ वर अविषह्य निवर्तते मे हृदि साधु वृत्तम्
अग्नौ विवर्णम् परितप्य मानम् किट्टम्
यथा राघव जात रूपम्

aṃho batedam nṛ vara aviṣahya nivartate me hṛdi sādhu vṛttam
agnau vivarṇam paritapya mānam kiṭṭam
yathā rāghava jāta rūpam

महा बलानाम् हरि यूथपानाम् इदम् कुलम् राघव मन् निमित्तम्
अस्य अंगदस्य अपि च शोक तापात् अर्थ
स्थित प्राणम् इतीव मन्ये

mahā balānām hari yūthapānām idam kulam rāghava man nimittam
asya aṃgadasya api ca śoka tāpāt artha
sthita prāṇam itīva manye

सुतः सुलभः सुजनः सुवश्यः कुतः तु पुत्रः सदृशः अंगदेन
न च अपि विद्येत स वीर देशो
यस्मिन् भवेत् सोदर संनिकर्षः

sutaḥ sulabhaḥ sujanaḥ suvaśyaḥ kutaḥ tu putraḥ sadṛśaḥ aṃgadena
na ca api vidyeta sa vīra deśo
yasmin bhavet sodara saṃnikarṣaḥ

अद्य अंगदो वीर वरो न जीवेत् जीवेत माता परि पालनार्थम्
विना तु पुत्रम् परिताप दीना सा नैव
जीवेत् इत् निश्चितम् मे

adya aṃgado vīra varo na jīvet jīveta mātā pari pālanārtham
vinā tu putram paritāpa dīnā sā naiva
jīvet it niścitam me

सो अहम् प्रवेक्ष्यामि अति दीप्तम् अग्निम्
भ्रत्रा च पुत्रेण च सख्यम् इच्छन्
इमे विचेष्यन्ति हरि
प्रवीराः
सीताम् निदेशे परिवर्तमानाः

so aham pravekṣyāmi ati dīptam agnim
bhratrā ca putreṇa ca sakhyam icchan
ime viceṣyanti hari
pravīrāḥ
sītām nideśe parivartamānāḥ

कृत्स्नम् तु ते सेत्स्यति कार्यम् एतत् मयि अपि अतीते मनुजेन्द्र पुत्र
कुलस्य हन्तारम् अजीवन अर्हम्
राम अनुजानीहि कृत अगसम् माम्

kṛtsnam tu te setsyati kāryam etat mayi api atīte manujendra putra
kulasya hantāram ajīvana arham
rāma anujānīhi kṛta agasam mām

इति एवम् आर्तस्य रघु प्रवीरः श्रुत्वा वचो वालि जघन्य जस्य
संजात बाष्प पर वीर हन्ता रामो
मुहूर्तम् विमना बभूव

iti evam ārtasya raghu pravīraḥ śrutvā vaco vāli jaghanya jasya
saṃjāta bāṣpa para vīra hantā rāmo
muhūrtam vimanā babhūva

तस्मिन् क्षणे अभीक्ष्णम् अवेक्षमाणः क्षिति क्षमावान् भुवनस्य गोप्ता
रामो रुदन्तीम् व्यसने निमग्नाम्
समुत्सुकः सः अथ ददर्श ताराम्

tasmin kṣaṇe abhīkṣṇam avekṣamāṇaḥ kṣiti kṣamāvān bhuvanasya goptā
rāmo rudantīm vyasane nimagnām
samutsukaḥ saḥ atha dadarśa tārām

ताम् चारु नेत्राम् कपि सिंह नाथाम् पतिम् समाश्लिष्य तद शयानाम्
उत्थापयामासुः अदीन सत्त्वाम् मंत्रि
प्रधानाः कपि राज पत्नीम्

tām cāru netrām kapi siṃha nāthām patim samāśliṣya tada śayānām
utthāpayāmāsuḥ adīna sattvām maṃtri
pradhānāḥ kapi rāja patnīm

सा विस्फुरंती परिरभ्यमाणा भर्तुः समीपात् अपनीयमाना
ददर्श रामम् शर चाप पाणिम् स्व तेजसा
सूर्यम् इव ज्वलंतम्

sā visphuraṃtī parirabhyamāṇā bhartuḥ samīpāt apanīyamānā
dadarśa rāmam śara cāpa pāṇim sva tejasā
sūryam iva jvalaṃtam

सु संवृत्तम् पार्थिव लक्षणैः च तम् चारु नेत्रम् मृगशाव नेत्रा
अदृष्ट पूर्वम् पुरुष प्रधानम्
अयम् स काकुत्स्थ इति प्रजज्ञे

su saṃvṛttam pārthiva lakṣaṇaiḥ ca tam cāru netram mṛgaśāva netrā
adṛṣṭa pūrvam puruṣa pradhānam
ayam sa kākutstha iti prajajñe

तस्य इन्द्र कल्पस्य दुरासदस्य महानुभावस्य समीपम् आर्या
आर्त अति तूर्णम् व्यसनम् प्रपन्ना
जगाम तारा परिविह्वलन्ती

tasya indra kalpasya durāsadasya mahānubhāvasya samīpam āryā
ārta ati tūrṇam vyasanam prapannā
jagāma tārā parivihvalantī

तम् सा समासाद्य विशुद्ध सत्त्वम् शोकेन संभ्रांत शरीर भावा
मनस्विनी वाक्यम् उवाच तारा रामम्
रण उत्कर्षण लब्ध लक्ष्यम्

tam sā samāsādya viśuddha sattvam śokena saṃbhrāṃta śarīra bhāvā
manasvinī vākyam uvāca tārā rāmam
raṇa utkarṣaṇa labdha lakṣyam

त्वम् अप्रमेयः च दुरासदः च जितेन्द्रियः च उत्तम धर्मकः च
अक्षीण कीर्तिः च विचक्षणः च
क्षिति क्षमवान् क्षतजोपमा अक्षः

tvam aprameyaḥ ca durāsadaḥ ca jitendriyaḥ ca uttama dharmakaḥ ca
akṣīṇa kīrtiḥ ca vicakṣaṇaḥ ca
kṣiti kṣamavān kṣatajopamā akṣaḥ

त्वम् आत्त बाणासन बाण पाणिः महाबलः संहनन उपपन्नः
मनुष्य देहाभुदयम् विहाय दिव्येन देहाभ्युदयेन युक्तः

tvam ātta bāṇāsana bāṇa pāṇiḥ mahābalaḥ saṃhanana upapannaḥ
manuṣya dehābhudayam vihāya divyena dehābhyudayena yuktaḥ

एन एव बाणेन हतः प्रियो मे तेन एव बाणेन हि माम् जहि हि
हता गमिष्यामि समीपम् अस्य न माम्
विना वीर रमेत वाली

ena eva bāṇena hataḥ priyo me tena eva bāṇena hi mām jahi hi
hatā gamiṣyāmi samīpam asya na mām
vinā vīra rameta vālī

स्वर्गे अपि पद्म अमल पत्र नेत्र समेत्य संप्रेक्ष्य च माम् अपश्यन्
न हि एष उच्चावच ताम्र चूडा
विचित्र वेषाः अप्सरो अभजिष्यत्

svarge api padma amala patra netra sametya saṃprekṣya ca mām apaśyan
na hi eṣa uccāvaca tāmra cūḍā
vicitra veṣāḥ apsaro abhajiṣyat

स्वर्गे अपि शोकम् विवर्णताम् च मया विना प्राप्स्यति वीर वाली
रम्ये नगेन्द्रस्य तटा अवकाशे विदेह
कन्या अरहितो यथा त्वम्

svarge api śokam vivarṇatām ca mayā vinā prāpsyati vīra vālī
ramye nagendrasya taṭā avakāśe videha
kanyā arahito yathā tvam

त्वम् वेत्थ तावत् वनिता विहीनः
प्राप्नोति दुःखम् पुरुषः कुमारः
तत् त्वम् प्रजानन् जहि माम्
न वाली
दुःखम् मम अदर्शनजम् भजेत

tvam vettha tāvat vanitā vihīnaḥ
prāpnoti duḥkham puruṣaḥ kumāraḥ
tat tvam prajānan jahi mām
na vālī
duḥkham mama adarśanajam bhajeta

यत् च अपि मन्येत भवान् महात्मा
स्त्री घात दोषः तु भवेन् न मह्यम्
आत्मा इयम् अस्य इति हि
माम् जहि त्वम्
न स्त्री वधः स्यात् मनुजेन्द्र पुत्र

yat ca api manyeta bhavān mahātmā
strī ghāta doṣaḥ tu bhaven na mahyam
ātmā iyam asya iti hi
mām jahi tvam
na strī vadhaḥ syāt manujendra putra

शास्त्र प्रयोगात् विविधाः च वेदात् अनन्य रूपाः पुरुषस्य दाराः
दार प्रदानात् न हि दानम् अन्यत्
प्रदृश्यते ज्ञानवताम् हि लोके

śāstra prayogāt vividhāḥ ca vedāt ananya rūpāḥ puruṣasya dārāḥ
dāra pradānāt na hi dānam anyat
pradṛśyate jñānavatām hi loke

त्वम् च अपि माम् तस्य मम प्रियस्य प्रदास्यसे धर्मम् अवेक्ष्य वीर
अनेन दानेन न लप्स्यसे त्वम्
अधर्म योगम् मम वीर घातात्

tvam ca api mām tasya mama priyasya pradāsyase dharmam avekṣya vīra
anena dānena na lapsyase tvam
adharma yogam mama vīra ghātāt

आर्ताम् अनाथाम् अपनीयमानाम् एवम् गताम् न अर्हसि माम् अहन्तुम्
अहम् हि मातंग विलास गामिना प्लवंगमानाम्
ऋषभेण धीमता
विना वरार्होत्तम हेम मालिना चिरम् न शक्ष्यामि नरेन्द्र जीवितुम्

ārtām anāthām apanīyamānām evam gatām na arhasi mām ahantum
aham hi mātaṃga vilāsa gāminā plavaṃgamānām
ṛṣabheṇa dhīmatā
vinā varārhottama hema mālinā ciram na śakṣyāmi narendra jīvitum

इति एवम् उक्तः तु विभुः महात्मा ताराम् समाश्वास्य हितम् बभाषे
मा वीर भार्ये विमतिम् कुरुष्व
लोको हि सर्वो विहितो विधात्रा

iti evam uktaḥ tu vibhuḥ mahātmā tārām samāśvāsya hitam babhāṣe
mā vīra bhārye vimatim kuruṣva
loko hi sarvo vihito vidhātrā

तम् चैव सर्वम् सुख दुःख योगम् लोको अब्रवीत् तेन कृतम् विधात्रा
त्रयो अपि लोका विहितम् विधानम्
न अति क्रमन्ते वशगा हि तस्य

tam caiva sarvam sukha duḥkha yogam loko abravīt tena kṛtam vidhātrā
trayo api lokā vihitam vidhānam
na ati kramante vaśagā hi tasya

प्रीतिम् पराम् प्राप्स्यसि ताम् तथा एव पुत्रः च ते प्रप्स्यति यौव राज्यम्
धात्र विधानम् विहितम्
तथा एव न शूर पत्न्यः परिदेवयन्ति

prītim parām prāpsyasi tām tathā eva putraḥ ca te prapsyati yauva rājyam
dhātra vidhānam vihitam
tathā eva na śūra patnyaḥ paridevayanti

इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये किष्किन्ध काण्डे चतुर् विंशः सर्गः

iti vālmīki rāmāyaṇe ādi kāvye kiṣkindha kāṇḍe catur viṃśaḥ sargaḥ