इति उक्तः प्रश्रितम् वाक्यम् धर्म अर्थ सहितम् हितम्
परुषम् वालिना रामो निहतेन विचेतसा

iti uktaḥ praśritam vākyam dharma artha sahitam hitam
paruṣam vālinā rāmo nihatena vicetasā

तम् निष्प्रभम् इव आदित्यम् मुक्त तोयम् इव अंबुदम्
उक्त वाक्यम् हरि श्रेष्ठम् उपशांतम् इव अनलम्

tam niṣprabham iva ādityam mukta toyam iva aṃbudam
ukta vākyam hari śreṣṭham upaśāṃtam iva analam

धर्मम् अर्थम् च कामम् च समयम् च अपि लौकिकम्
अविज्ञाय कथम् बाल्यात् माम् इह अद्य विगर्हसे

dharmam artham ca kāmam ca samayam ca api laukikam
avijñāya katham bālyāt mām iha adya vigarhase

अपृष्ट्वा बुद्धि संपन्नान् वृद्धान् आचार्य संमतान्
सौम्य वानर चापल्यात् त्वम् माम् वक्तुम् इह इच्छसि

apṛṣṭvā buddhi saṃpannān vṛddhān ācārya saṃmatān
saumya vānara cāpalyāt tvam mām vaktum iha icchasi

इक्ष्वाकूणाम् इयम् भूमिः स शैल वन कानना
मृग पक्षि मनुष्याणाम् निग्रह अनुग्रहेषु अपि

ikṣvākūṇām iyam bhūmiḥ sa śaila vana kānanā
mṛga pakṣi manuṣyāṇām nigraha anugraheṣu api

ताम् पालयति धर्मात्मा भरतः सत्यवान् ऋजुः
धर्म काम अर्थ तत्त्वज्ञो निग्रह अनुग्रहे रतः

tām pālayati dharmātmā bharataḥ satyavān ṛjuḥ
dharma kāma artha tattvajño nigraha anugrahe rataḥ

नयः च विनयः च उभौ यस्मिन् सत्यम् च सुस्थितम्
विक्रमः च यथा दृष्टः स राजा देश कालवित्

nayaḥ ca vinayaḥ ca ubhau yasmin satyam ca susthitam
vikramaḥ ca yathā dṛṣṭaḥ sa rājā deśa kālavit

तस्य धर्म कृत आदेशा वयम् अन्ये च पार्थिवः
चरामो वसुधाम् कृत्स्नाम् धर्म संतानम् इच्छवः

tasya dharma kṛta ādeśā vayam anye ca pārthivaḥ
carāmo vasudhām kṛtsnām dharma saṃtānam icchavaḥ

तस्मिन् नृपति शार्दूल भरते धर्म वत्सले
पालयति अखिलाम् पृथ्वीम् कः चरेत् धर्म विप्रियम्

tasmin nṛpati śārdūla bharate dharma vatsale
pālayati akhilām pṛthvīm kaḥ caret dharma vipriyam

ते वयम् मार्ग विभ्रष्टम् स्वधर्मे परमे स्थिताः
भरत आज्ञाम् पुरस्कृत्य निगृह्णीमो यथा विधि

te vayam mārga vibhraṣṭam svadharme parame sthitāḥ
bharata ājñām puraskṛtya nigṛhṇīmo yathā vidhi

त्वम् तु संक्लिष्ट धर्मः च कर्मणा च विगर्हितः
काम तंत्र प्रधानः च न स्थितो राज वर्त्मनि

tvam tu saṃkliṣṭa dharmaḥ ca karmaṇā ca vigarhitaḥ
kāma taṃtra pradhānaḥ ca na sthito rāja vartmani

ज्येष्ठो भ्राता पिता चैव यः च विद्याम् प्रयच्छति
त्रयः ते पितरो ज्ञेया धर्मे च पथि वर्तिनः

jyeṣṭho bhrātā pitā caiva yaḥ ca vidyām prayacchati
trayaḥ te pitaro jñeyā dharme ca pathi vartinaḥ

यवीयान् आत्मनः पुत्रः शिष्यः च अपि गुणोदितः
पुत्रवत् ते त्रयः चिंत्या धर्मः चैव अत्र कारणम्

yavīyān ātmanaḥ putraḥ śiṣyaḥ ca api guṇoditaḥ
putravat te trayaḥ ciṃtyā dharmaḥ caiva atra kāraṇam

सूक्ष्मः परम दुर्ज्ञेयः सताम् धर्मः प्लवंगम
हृदिस्थः सर्व भूतानाम् आत्मा वेद शुभाशुभम्

sūkṣmaḥ parama durjñeyaḥ satām dharmaḥ plavaṃgama
hṛdisthaḥ sarva bhūtānām ātmā veda śubhāśubham

चपलः चपलैः सार्धम् वानरैः अकृत आत्मभिः
जात्यंध इव जात्यन्धैः मंत्रयन् द्रक्ष्यसे
नु किम्

capalaḥ capalaiḥ sārdham vānaraiḥ akṛta ātmabhiḥ
jātyaṃdha iva jātyandhaiḥ maṃtrayan drakṣyase
nu kim

अहम् तु व्यक्तताम् अस्य वचनस्य ब्रवीमि ते
न हि माम् केवलम् रोषात् त्वम् विगर्हितुम् अर्हसि

aham tu vyaktatām asya vacanasya bravīmi te
na hi mām kevalam roṣāt tvam vigarhitum arhasi

तत् एतत् कारणम् पश्य यत् अर्थम् त्वम् मया हतः
भ्रातुर् वर्तसि भार्यायाम् त्यक्त्वा धर्मम् सनातनम्

tat etat kāraṇam paśya yat artham tvam mayā hataḥ
bhrātur vartasi bhāryāyām tyaktvā dharmam sanātanam

अस्य त्वम् धरमाणस्य सुग्रीवस्य महात्मनः
रुमायाम् वर्तसे कामात् स्नुषायाम् पाप कर्मकृत्

asya tvam dharamāṇasya sugrīvasya mahātmanaḥ
rumāyām vartase kāmāt snuṣāyām pāpa karmakṛt

तद् व्यतीतस्य ते धर्मात् काम वृत्तस्य वानर
भ्रातृ भार्या अभिमर्शे अस्मिन् दण्डो अयम् प्रतिपादितः

tad vyatītasya te dharmāt kāma vṛttasya vānara
bhrātṛ bhāryā abhimarśe asmin daṇḍo ayam pratipāditaḥ

न हि लोक विरुद्धस्य लोक वृत्तात् अपेयुषः
दण्डात् अन्यत्र पश्यामि निग्रहम् हरि यूथप

na hi loka viruddhasya loka vṛttāt apeyuṣaḥ
daṇḍāt anyatra paśyāmi nigraham hari yūthapa

न च ते मर्षये पापम् क्ष्त्रियो अहम् कुलोद्गतः
औरसीम् भगिनीम् वा अपि भार्याम् वा अपि अनुजस्य
यः

na ca te marṣaye pāpam kṣtriyo aham kulodgataḥ
aurasīm bhaginīm vā api bhāryām vā api anujasya
yaḥ

भरतः तु महीपालो वयम् तु आदेश वर्तिनः

bharataḥ tu mahīpālo vayam tu ādeśa vartinaḥ

गुरु धर्म व्यतिक्रान्तम् प्राज्ञो धर्मेण पालयन्

guru dharma vyatikrāntam prājño dharmeṇa pālayan

वयम् तु भरत आदेशम् विधिम् कृत्वा हरीश्वर
त्वत् विधान् भिन्न मर्यादान् निग्रहीतुम् व्यवस्थिताः

vayam tu bharata ādeśam vidhim kṛtvā harīśvara
tvat vidhān bhinna maryādān nigrahītum vyavasthitāḥ

सुग्रीवेण च मे सख्यम् लक्ष्मणेन यथा तथा
दार राज्य निमित्तम् च निःश्रेयसकरः स मे

sugrīveṇa ca me sakhyam lakṣmaṇena yathā tathā
dāra rājya nimittam ca niḥśreyasakaraḥ sa me

प्रतिज्ञा च मया दत्ता तदा वानर संनिधौ
प्रतिज्ञा च कथम् शक्या मत् विधेन अनवेक्षितुम्

pratijñā ca mayā dattā tadā vānara saṃnidhau
pratijñā ca katham śakyā mat vidhena anavekṣitum

तत् एभिः कारणैः सर्वैर् महद्भिः धर्म संहितैः
शासनम् तव यत् युक्तम् तत् भवान् अनुमन्यताम्

tat ebhiḥ kāraṇaiḥ sarvair mahadbhiḥ dharma saṃhitaiḥ
śāsanam tava yat yuktam tat bhavān anumanyatām

सर्वथा धर्म इति एव द्रष्टव्यः तव निग्रहः
वयस्यस्य उपकर्तव्यम् धर्मम् एव अनुपश्यता

sarvathā dharma iti eva draṣṭavyaḥ tava nigrahaḥ
vayasyasya upakartavyam dharmam eva anupaśyatā

शक्यम् त्वया अपि तत् कार्यम् धर्मम् एव अनुवर्तता
श्रूयते मनुना गीतौ श्लोकौ चारित्र वत्सलौ

śakyam tvayā api tat kāryam dharmam eva anuvartatā
śrūyate manunā gītau ślokau cāritra vatsalau

राजभिः धृत दण्डाः च कृत्वा पापानि मानवाः
निर्मलाः स्वर्गम् आयान्ति सन्तः सुकृतिनो यथा

rājabhiḥ dhṛta daṇḍāḥ ca kṛtvā pāpāni mānavāḥ
nirmalāḥ svargam āyānti santaḥ sukṛtino yathā

शसनात् वा अपि मोक्षात् वा स्तेनः पापात् प्रमुच्यते
राजा तु अशासन् पापस्य तद् आप्नोति किल्बिषम्

śasanāt vā api mokṣāt vā stenaḥ pāpāt pramucyate
rājā tu aśāsan pāpasya tad āpnoti kilbiṣam

आर्येण मम मान्धात्रा व्यसनम् घोरम् ईप्सितम्
श्रमणेन कृते पापे यथा पापम् कृतम् त्वया

āryeṇa mama māndhātrā vyasanam ghoram īpsitam
śramaṇena kṛte pāpe yathā pāpam kṛtam tvayā

अन्यैः अपि कृतम् पापम् प्रमत्तैः वसुधा अधिपैः
प्रायश्चित्तम् च कुर्वन्ति तेन तत् शाम्यते रजः

anyaiḥ api kṛtam pāpam pramattaiḥ vasudhā adhipaiḥ
prāyaścittam ca kurvanti tena tat śāmyate rajaḥ

तत् अलम् परितापेन धर्मतः परिकल्पितः
वधो वानरशार्दूल न वयम् स्व वशे स्थिताः

tat alam paritāpena dharmataḥ parikalpitaḥ
vadho vānaraśārdūla na vayam sva vaśe sthitāḥ

श्रुणु च अपि अपरम् भूयः कारणम् हरिपुंगव
तत् श्रुत्वा हि महत् वीर न मन्युम् कर्तुम् अर्हसि

śruṇu ca api aparam bhūyaḥ kāraṇam haripuṃgava
tat śrutvā hi mahat vīra na manyum kartum arhasi

न मे तत्र मनस्तापो न मन्युः हरिपुंगव
वागुराभिः च पाशैः च कूटैः च विविधैः नराः

na me tatra manastāpo na manyuḥ haripuṃgava
vāgurābhiḥ ca pāśaiḥ ca kūṭaiḥ ca vividhaiḥ narāḥ

प्रधावितान् वा वित्रस्तान् विस्रब्धान् अतिविष्ठितान्

pradhāvitān vā vitrastān visrabdhān ativiṣṭhitān

यान्ति राजर्षयः च अत्र मृगयाम् धर्म कोविदाः
तस्मात् त्वम् निहतो युद्धे मया बाणेन वानर
अयुध्यन् प्रतियुध्यन् वा यस्मात् शाखा मृगो हि असि

yānti rājarṣayaḥ ca atra mṛgayām dharma kovidāḥ
tasmāt tvam nihato yuddhe mayā bāṇena vānara
ayudhyan pratiyudhyan vā yasmāt śākhā mṛgo hi asi

दुर्लभस्य च धर्मस्य जीवितस्य शुभस्य च
राजानो वानरश्रेष्ठ प्रदातारो न संशयः

durlabhasya ca dharmasya jīvitasya śubhasya ca
rājāno vānaraśreṣṭha pradātāro na saṃśayaḥ

तान् न हिंस्यात् न च आक्रोशेन् न आक्षिपेन् न अप्रियम् वदेत्
देवा मानुष रूपेण चरन्ति एते मही तले

tān na hiṃsyāt na ca ākrośen na ākṣipen na apriyam vadet
devā mānuṣa rūpeṇa caranti ete mahī tale

त्वम् तु धर्मम् अविज्ञाय केवलम् रोषम् आस्थितः
विदूषयसि माम् धर्मे पितृ पैतामहे स्थितम्

tvam tu dharmam avijñāya kevalam roṣam āsthitaḥ
vidūṣayasi mām dharme pitṛ paitāmahe sthitam

एवम् उक्तः तु रामेण वाली प्रव्यथितो भृशम्
न दोषम् राघवे दध्यौ धर्मे अधिगत निश्चयः

evam uktaḥ tu rāmeṇa vālī pravyathito bhṛśam
na doṣam rāghave dadhyau dharme adhigata niścayaḥ

प्रत्युवाच ततो रामम् प्रांजलिर् वानरेश्वरः
यत् त्वम् आत्थ नरश्रेष्ठ तत् थथा एव न अत्र
संशयः

pratyuvāca tato rāmam prāṃjalir vānareśvaraḥ
yat tvam āttha naraśreṣṭha tat thathā eva na atra
saṃśayaḥ

प्रतिवक्तुम् प्रकृष्टे हि न अपकृष्टः तु शक्नुयात्
यत् अयुक्तम् मया पूर्वम् प्रमादात् वाक्यम् अप्रियम्

prativaktum prakṛṣṭe hi na apakṛṣṭaḥ tu śaknuyāt
yat ayuktam mayā pūrvam pramādāt vākyam apriyam

त्वम् हि दृष्टार्थ तत्त्वज्ञः प्रजानाम् च हिते रतः
कार्य कारण सिद्धौ च प्रसन्ना बुद्धिः अव्यया

tvam hi dṛṣṭārtha tattvajñaḥ prajānām ca hite rataḥ
kārya kāraṇa siddhau ca prasannā buddhiḥ avyayā

माम् अपि अवगतम् धर्मात् व्यतिक्रान्त पुरस्कृतम्
धर्म संहितया वाचा धर्मज्ञ परिपालय

mām api avagatam dharmāt vyatikrānta puraskṛtam
dharma saṃhitayā vācā dharmajña paripālaya

बाष्प संरुद्ध कण्ठः तु वाली स आर्त रवः शनैः
उवाच रामम् संप्रेक्ष्य पंकलग्न इव द्विपः

bāṣpa saṃruddha kaṇṭhaḥ tu vālī sa ārta ravaḥ śanaiḥ
uvāca rāmam saṃprekṣya paṃkalagna iva dvipaḥ

न च आत्मानम् अहम् शोचे न ताराम् न अपि बान्धवान्
यथा पुत्रम् गुणश्रेष्ठम् अंगदम् कनकांगदम्

na ca ātmānam aham śoce na tārām na api bāndhavān
yathā putram guṇaśreṣṭham aṃgadam kanakāṃgadam

स मम अदर्शनात् दीनो बाल्यात् प्रभृति लालितः
तटाक इव पीतांबुः उपशोषम् गमिष्यति

sa mama adarśanāt dīno bālyāt prabhṛti lālitaḥ
taṭāka iva pītāṃbuḥ upaśoṣam gamiṣyati

बालः च अकृतबुद्धिः च एक पुत्रः च मे प्रियः
तारेयो राम भवता रक्षणीयो महाबलः

bālaḥ ca akṛtabuddhiḥ ca eka putraḥ ca me priyaḥ
tāreyo rāma bhavatā rakṣaṇīyo mahābalaḥ

सुग्रीवे च अंगदे चैव विधत्स्व मतिम् उत्तमाम्
त्वम् हि गोप्ता च शास्ता च कार्याकार्य विधौ स्थितः

sugrīve ca aṃgade caiva vidhatsva matim uttamām
tvam hi goptā ca śāstā ca kāryākārya vidhau sthitaḥ

या ते नरपते वृत्तिः भरते लक्ष्मणे च या
सुग्रीवे च अंगदे राजन् ताम् चिंतयितुम् अर्हसि

yā te narapate vṛttiḥ bharate lakṣmaṇe ca yā
sugrīve ca aṃgade rājan tām ciṃtayitum arhasi

मत् दोष कृत दोषाम् ताम् यथा ताराम् तपस्विनीम्
सुग्रीवो न अवमन्येत तथा अवस्थातुम् अर्हसि

mat doṣa kṛta doṣām tām yathā tārām tapasvinīm
sugrīvo na avamanyeta tathā avasthātum arhasi

त्वया हि अनुगृहीतेन शक्यम् राज्यम् उपासितुम्
त्वत् वशे वर्तमानेन तव चित्त अनुवर्तिना

tvayā hi anugṛhītena śakyam rājyam upāsitum
tvat vaśe vartamānena tava citta anuvartinā

त्वतः अहम् वधम् आकांक्षयन् वार्यमाणो अपि तारया

tvataḥ aham vadham ākāṃkṣayan vāryamāṇo api tārayā

स तम् आश्वासयत् रामो वालिनम् व्यक्त दर्शनम्
साधु सम्मतया वाचा धर्म तत्त्वार्त्ध युक्तया

sa tam āśvāsayat rāmo vālinam vyakta darśanam
sādhu sammatayā vācā dharma tattvārtdha yuktayā

न संतापः त्वया कार्यम् एतत् अर्थम् प्लवंगम
न वयम् भवता चिंत्या न अपि आत्मा हरिसत्तम
वयम् भवत् विशेषेण धर्मतः कृत निश्चयाः

na saṃtāpaḥ tvayā kāryam etat artham plavaṃgama
na vayam bhavatā ciṃtyā na api ātmā harisattama
vayam bhavat viśeṣeṇa dharmataḥ kṛta niścayāḥ

दण्ड्ये यः पातयेत् दण्डम् दण्ड्यो यः च अपि दण्ड्यते
कार्य कारण सिद्धार्थौ उभौ तौ न अवसीदतः

daṇḍye yaḥ pātayet daṇḍam daṇḍyo yaḥ ca api daṇḍyate
kārya kāraṇa siddhārthau ubhau tau na avasīdataḥ

तत् भवान् दण्ड सम्योगात् अस्मात् विगत कल्मषः
गतः स्वाम् प्रकृतिम् धर्म्याम् धर्म दिष्टेन वर्त्मना

tat bhavān daṇḍa samyogāt asmāt vigata kalmaṣaḥ
gataḥ svām prakṛtim dharmyām dharma diṣṭena vartmanā

त्यज शोकम् च मोहम् च भयम् च हृदये स्थितम्
त्वया विधानम् हर्यग्र्य न शक्यम् अतिवर्तितुम्

tyaja śokam ca moham ca bhayam ca hṛdaye sthitam
tvayā vidhānam haryagrya na śakyam ativartitum

यथा त्वयि अंगदो नित्यम् वर्तते वानरेश्वरः
तथा वर्तते सुग्रीवो मयि च अपि न संशयः

yathā tvayi aṃgado nityam vartate vānareśvaraḥ
tathā vartate sugrīvo mayi ca api na saṃśayaḥ

स तस्य वाक्यम् मधुरम् महात्मनः
समाहितम् धर्म पथानुवर्तिनः
निशम्य रामस्य रणावमर्दिनो
वचः सुयुक्तम् निजगाद वानरः

sa tasya vākyam madhuram mahātmanaḥ
samāhitam dharma pathānuvartinaḥ
niśamya rāmasya raṇāvamardino
vacaḥ suyuktam nijagāda vānaraḥ

इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये किष्किन्ध काण्डे अष्टदशः सर्गः

iti vālmīki rāmāyaṇe ādi kāvye kiṣkindha kāṇḍe aṣṭadaśaḥ sargaḥ