कृत बुद्धिम् निवासाय तथैव स मुनिः तदा
भरतम् कैकयी पुत्रम् आतिथ्येन न्यमन्त्रयत्

kṛta buddhim nivāsāya tathaiva sa muniḥ tadā
bharatam kaikayī putram ātithyena nyamantrayat

अब्रवीद् भरतः तु एनम् ननु इदम् भवता कृतम्
पाद्यम् अर्घ्यम् तथा आतिथ्यम् वने यद् ऊपपद्यते

abravīd bharataḥ tu enam nanu idam bhavatā kṛtam
pādyam arghyam tathā ātithyam vane yad ūpapadyate

अथ उवाच भरद्वाजो भरतम् प्रहसन्न् इव
जाने त्वाम् प्रीति सम्युक्तम् तुष्येः त्वम् येन केनचित्

atha uvāca bharadvājo bharatam prahasann iva
jāne tvām prīti samyuktam tuṣyeḥ tvam yena kenacit

सेनायाः तु तव एतस्याः कर्तुम् इग्च्छामि भोजनम्
मम प्रितिर् यथा रूपा त्वम् अर्हो मनुज ऋषभ

senāyāḥ tu tava etasyāḥ kartum igcchāmi bhojanam
mama pritir yathā rūpā tvam arho manuja ṛṣabha

किम् अर्थम् च अपि निक्षिप्य दूरे बलम् इह आगतः
कस्मान् न इह उपयातो असि सबलः पुरुष ऋषभ

kim artham ca api nikṣipya dūre balam iha āgataḥ
kasmān na iha upayāto asi sabalaḥ puruṣa ṛṣabha

भरतः प्रत्युवाच इदम् प्रान्जलिः तम् तपो धनम्
ससैन्यो न उपयातो अस्मि भगवन् भगवद् भयात्

bharataḥ pratyuvāca idam prānjaliḥ tam tapo dhanam
sasainyo na upayāto asmi bhagavan bhagavad bhayāt

राज्ञा च भगवन्नित्यं राजपुत्रेण वा सदा
यत्नतः परिहर्तव्या विषयेषु तपस्विनः

rājñā ca bhagavannityaṃ rājaputreṇa vā sadā
yatnataḥ parihartavyā viṣayeṣu tapasvinaḥ

वाजि मुख्या मनुष्याः च मत्ताः च वर वारणाः
प्रग्च्छाद्य महतीम् भूमिम् भगवन्न् अनुयान्ति माम्

vāji mukhyā manuṣyāḥ ca mattāḥ ca vara vāraṇāḥ
pragcchādya mahatīm bhūmim bhagavann anuyānti mām

ते वृक्षान् उदकम् भूमिम् आश्रमेषु उटजाम्ः तथा
न हिंस्युर् इति तेन अहम् एक एव आगतः ततः

te vṛkṣān udakam bhūmim āśrameṣu uṭajāmḥ tathā
na hiṃsyur iti tena aham eka eva āgataḥ tataḥ

आनीयताम् इतः सेना इत्य् आज्नप्तः परम ऋषिणा
तथा तु चक्रे भरतः सेनायाः समुपागमम्

ānīyatām itaḥ senā ity ājnaptaḥ parama ṛṣiṇā
tathā tu cakre bharataḥ senāyāḥ samupāgamam

अग्नि शालाम् प्रविश्य अथ पीत्वा अपः परिमृज्य च
आतिथ्यस्य क्रिया हेतोर् विश्व कर्माणम् आह्वयत्

agni śālām praviśya atha pītvā apaḥ parimṛjya ca
ātithyasya kriyā hetor viśva karmāṇam āhvayat

आह्वये विश्व कर्माणम् अहम् त्वष्टारम् एव च
आतिथ्यम् कर्तुम् इग्च्छामि तत्र मे सम्विधीयताम्

āhvaye viśva karmāṇam aham tvaṣṭāram eva ca
ātithyam kartum igcchāmi tatra me samvidhīyatām

अह्वये लोकपालां स्त्रीन् देवान् शक्रमुखांस्तथा
आतिथ्यं कर्तुमिच्चामि तत्र मे संविधीयताम्

ahvaye lokapālāṃ strīn devān śakramukhāṃstathā
ātithyaṃ kartumiccāmi tatra me saṃvidhīyatām

प्राक् स्रोतसः च या नद्यः प्रत्यक् स्रोतस एव च
पृथिव्याम् अन्तरिक्षे च समायान्तु अद्य सर्वशः

prāk srotasaḥ ca yā nadyaḥ pratyak srotasa eva ca
pṛthivyām antarikṣe ca samāyāntu adya sarvaśaḥ

अन्याः स्रवन्तु मैरेयम् सुराम् अन्याः सुनिष्ठिताम्
अपराः च उदकम् शीतम् इक्षु काण्ड रस उपमम्

anyāḥ sravantu maireyam surām anyāḥ suniṣṭhitām
aparāḥ ca udakam śītam ikṣu kāṇḍa rasa upamam

आह्वये देव गन्धर्वान् विश्वा वसु हहा हुहून्
तथैव अप्सरसो देवीर् गन्धर्वीः च अपि सर्वशः

āhvaye deva gandharvān viśvā vasu hahā huhūn
tathaiva apsaraso devīr gandharvīḥ ca api sarvaśaḥ

घृताचीम् अथ विश्वाचीम् मिश्र केशीम् अलम्बुसाम्
नागदन्तां च हेमां च हिमामद्रिकृतस्थलाम्

ghṛtācīm atha viśvācīm miśra keśīm alambusām
nāgadantāṃ ca hemāṃ ca himāmadrikṛtasthalām

शक्रम् याः च उपतिष्ठन्ति ब्रह्माणम् याः च भामिनीः
सर्वाः तुम्बुरुणा सार्धम् आह्वये सपरिग्च्छदाः

śakram yāḥ ca upatiṣṭhanti brahmāṇam yāḥ ca bhāminīḥ
sarvāḥ tumburuṇā sārdham āhvaye saparigcchadāḥ

वनम् कुरुषु यद् दिव्यम् वासो भूषण पत्रवत्
दिव्य नारी फलम् शश्वत् तत् कौबेरम् इह एव तु

vanam kuruṣu yad divyam vāso bhūṣaṇa patravat
divya nārī phalam śaśvat tat kauberam iha eva tu

इह मे भगवान् सोमो विधत्ताम् अन्नम् उत्तमम्
भक्ष्यम् भोज्यम् च चोष्यम् च लेह्यम् च विविधम् बहु

iha me bhagavān somo vidhattām annam uttamam
bhakṣyam bhojyam ca coṣyam ca lehyam ca vividham bahu

विचित्राणि च माल्यानि पादप प्रच्युतानि च
सुरा आदीनि च पेयानि मांसानि विविधानि च

vicitrāṇi ca mālyāni pādapa pracyutāni ca
surā ādīni ca peyāni māṃsāni vividhāni ca

एवम् समाधिना युक्तः तेजसा अप्रतिमेन च
शिक्षा स्वर समायुक्तम् तपसा च अब्रवीन् मुनिः

evam samādhinā yuktaḥ tejasā apratimena ca
śikṣā svara samāyuktam tapasā ca abravīn muniḥ

मनसा ध्यायतः तस्य प्रान् मुखस्य कृत अन्जलेः
आजग्मुः तानि सर्वाणि दैवतानि पृथक् पृथक्

manasā dhyāyataḥ tasya prān mukhasya kṛta anjaleḥ
ājagmuḥ tāni sarvāṇi daivatāni pṛthak pṛthak

मलयम् दुर्दुरम् चैव ततः स्वेद नुदो अनिलः
उपस्पृश्य ववौ युक्त्या सुप्रिय आत्मा सुखः शिवः

malayam durduram caiva tataḥ sveda nudo anilaḥ
upaspṛśya vavau yuktyā supriya ātmā sukhaḥ śivaḥ

ततो अभ्यवर्तन्त घना दिव्याः कुसुम वृष्टयः
देव दुन्दुभि घोषः च दिक्षु सर्वासु शुश्रुवे

tato abhyavartanta ghanā divyāḥ kusuma vṛṣṭayaḥ
deva dundubhi ghoṣaḥ ca dikṣu sarvāsu śuśruve

प्रववुः च उत्तमा वाता ननृतुः च अप्सरो गणाः
प्रजगुर् देव गन्धर्वा वीणा प्रमुमुचुः स्वरान्

pravavuḥ ca uttamā vātā nanṛtuḥ ca apsaro gaṇāḥ
prajagur deva gandharvā vīṇā pramumucuḥ svarān

स शब्दो द्याम् च भूमिम् च प्राणिनाम् श्रवणानि च
विवेश उच्चारितः श्लक्ष्णः समो लय गुण अन्वितः

sa śabdo dyām ca bhūmim ca prāṇinām śravaṇāni ca
viveśa uccāritaḥ ślakṣṇaḥ samo laya guṇa anvitaḥ

तस्मिन्न् उपरते शब्दे दिव्ये श्रोत्र सुखे नृणाम्
ददर्श भारतम् सैन्यम् विधानम् विश्व कर्मणः

tasminn uparate śabde divye śrotra sukhe nṛṇām
dadarśa bhāratam sainyam vidhānam viśva karmaṇaḥ

बभूव हि समा भूमिः समन्तात् पन्च योजनम्
शाद्वलैर् बहुभिः चन्ना नील वैदूर्य सम्निभैः

babhūva hi samā bhūmiḥ samantāt panca yojanam
śādvalair bahubhiḥ cannā nīla vaidūrya samnibhaiḥ

तस्मिन् बिल्वाः कपित्थाः च पनसा बीज पूरकाः
आमलक्यो बभूवुः च चूताः च फल भूषणाः

tasmin bilvāḥ kapitthāḥ ca panasā bīja pūrakāḥ
āmalakyo babhūvuḥ ca cūtāḥ ca phala bhūṣaṇāḥ

उत्तरेभ्यः कुरुभ्यः च वनम् दिव्य उपभोगवत्
आजगाम नदी दिव्या तीरजैर् बहुभिर् वृता

uttarebhyaḥ kurubhyaḥ ca vanam divya upabhogavat
ājagāma nadī divyā tīrajair bahubhir vṛtā

चतुः शालानि शुभ्राणि शालाः च गज वाजिनाम्
हर्म्य प्रासाद सम्घाताः तोरणानि शुभानि च

catuḥ śālāni śubhrāṇi śālāḥ ca gaja vājinām
harmya prāsāda samghātāḥ toraṇāni śubhāni ca

सित मेघ निभम् च अपि राज वेश्म सुतोरणम्
शुक्ल माल्य कृत आकारम् दिव्य गन्ध समुक्षितम्

sita megha nibham ca api rāja veśma sutoraṇam
śukla mālya kṛta ākāram divya gandha samukṣitam

प्रविवेश महा बाहुर् अनुज्नातो महर्षिणा
वेश्म तद् रत्न सम्पूर्णम् भरतः कैकयी सुतः

praviveśa mahā bāhur anujnāto maharṣiṇā
veśma tad ratna sampūrṇam bharataḥ kaikayī sutaḥ

अनुजग्मुः च तम् सर्वे मन्त्रिणः सपुरोहिताः
बभूवुः च मुदा युक्ता तम् दृष्ट्वा वेश्म सम्विधिम्

anujagmuḥ ca tam sarve mantriṇaḥ sapurohitāḥ
babhūvuḥ ca mudā yuktā tam dṛṣṭvā veśma samvidhim

तत्र राज आसनम् दिव्यम् व्यजनम् चत्रम् एव च
भरतो मन्त्रिभिः सार्धम् अभ्यवर्तत राजवत्

tatra rāja āsanam divyam vyajanam catram eva ca
bharato mantribhiḥ sārdham abhyavartata rājavat

आसनम् पूजयाम् आस रामाय अभिप्रणम्य च
वाल व्यजनम् आदाय न्यषीदत् सचिव आसने

āsanam pūjayām āsa rāmāya abhipraṇamya ca
vāla vyajanam ādāya nyaṣīdat saciva āsane

आनुपूर्व्यान् निषेदुः च सर्वे मन्त्र पुरोहिताः
ततः सेना पतिः पश्चात् प्रशास्ता च निषेदतुः

ānupūrvyān niṣeduḥ ca sarve mantra purohitāḥ
tataḥ senā patiḥ paścāt praśāstā ca niṣedatuḥ

ततः तत्र मुहूर्तेन नद्यः पायस कर्दमाः
उपातिष्ठन्त भरतम् भरद्वाजस्य शासनत्

tataḥ tatra muhūrtena nadyaḥ pāyasa kardamāḥ
upātiṣṭhanta bharatam bharadvājasya śāsanat

तासाम् उभयतः कूलम् पाण्डु मृत्तिक लेपनाः
रम्याः च आवसथा दिव्या ब्रह्मणः तु प्रसादजाः

tāsām ubhayataḥ kūlam pāṇḍu mṛttika lepanāḥ
ramyāḥ ca āvasathā divyā brahmaṇaḥ tu prasādajāḥ

तेन एव च मुहूर्तेन दिव्य आभरण भूषिताः
आगुर् विंशति साहस्राः ब्राह्मणा प्रहिताः स्त्रियः

tena eva ca muhūrtena divya ābharaṇa bhūṣitāḥ
āgur viṃśati sāhasrāḥ brāhmaṇā prahitāḥ striyaḥ

सुवर्ण मणि मुक्तेन प्रवालेन च शोभिताः
आगुर् विंशति साहस्राः कुबेर प्रहिताः स्त्रियः

suvarṇa maṇi muktena pravālena ca śobhitāḥ
āgur viṃśati sāhasrāḥ kubera prahitāḥ striyaḥ

याभिर् गृहीतः पुरुषः स उन्माद इव लक्ष्यते
आगुर् विंशति साहस्रा नन्दनाद् अप्सरो गणाः

yābhir gṛhītaḥ puruṣaḥ sa unmāda iva lakṣyate
āgur viṃśati sāhasrā nandanād apsaro gaṇāḥ

नारदः तुम्बुरुर् गोपः पर्वतः सूर्य वर्चसः
एते गन्धर्व राजानो भरतस्य अग्रतो जगुः

nāradaḥ tumburur gopaḥ parvataḥ sūrya varcasaḥ
ete gandharva rājāno bharatasya agrato jaguḥ

अलम्बुसा मिश्र केशी पुण्डरीका अथ वामना
उपानृत्यम्ः तु भरतम् भरद्वाजस्य शासनात्

alambusā miśra keśī puṇḍarīkā atha vāmanā
upānṛtyamḥ tu bharatam bharadvājasya śāsanāt

यानि माल्यानि देवेषु यानि चैत्ररथे वने
प्रयागे तान्य् अदृश्यन्त भरद्वाजस्य शासनात्

yāni mālyāni deveṣu yāni caitrarathe vane
prayāge tāny adṛśyanta bharadvājasya śāsanāt

बिल्वा मार्दन्गिका आसन् शम्या ग्राहा बिभीतकाः
अश्वत्था नर्तकाः च आसन् भरद्वाजस्य तेजसा

bilvā mārdangikā āsan śamyā grāhā bibhītakāḥ
aśvatthā nartakāḥ ca āsan bharadvājasya tejasā

ततः सरल तालाः च तिलका नक्त मालकाः
प्रहृष्टाः तत्र सम्पेतुः कुब्जा भूता अथ वामनाः

tataḥ sarala tālāḥ ca tilakā nakta mālakāḥ
prahṛṣṭāḥ tatra sampetuḥ kubjā bhūtā atha vāmanāḥ

शिंशपा आमलकी जम्बूर् याः च अन्याः कानने लताः
मालती मल्लिका जातिर्याश्चान्याः कानने लताः

śiṃśapā āmalakī jambūr yāḥ ca anyāḥ kānane latāḥ
mālatī mallikā jātiryāścānyāḥ kānane latāḥ

सुराम् सुरापाः पिबत पायसम् च बुभुक्षिताः

surām surāpāḥ pibata pāyasam ca bubhukṣitāḥ

उत्साद्य स्नापयन्ति स्म नदी तीरेषु वल्गुषु
अप्य् एकम् एकम् पुरुषम् प्रमदाः सत्प च अष्ट च

utsādya snāpayanti sma nadī tīreṣu valguṣu
apy ekam ekam puruṣam pramadāḥ satpa ca aṣṭa ca

सम्वहन्त्यः समापेतुर् नार्यो रुचिर लोचनाः
परिमृज्य तथा न्यायम् पाययन्ति वर अन्गनाः

samvahantyaḥ samāpetur nāryo rucira locanāḥ
parimṛjya tathā nyāyam pāyayanti vara anganāḥ

हयान् गजान् खरान् उष्ट्राम्ः तथैव सुरभेः सुतान्
अभोजयन् वाहनपास्तेषां भोज्यं यथाविधि

hayān gajān kharān uṣṭrāmḥ tathaiva surabheḥ sutān
abhojayan vāhanapāsteṣāṃ bhojyaṃ yathāvidhi

इक्षूम्ः च मधु जालाम्ः च भोजयन्ति स्म वाहनान्
इक्ष्वाकु वर योधानाम् चोदयन्तो महा बलाः

ikṣūmḥ ca madhu jālāmḥ ca bhojayanti sma vāhanān
ikṣvāku vara yodhānām codayanto mahā balāḥ

न अश्व बन्धो अश्वम् आजानान् न गजम् कुन्जर ग्रहः
मत्त प्रमत्त मुदिता चमूः सा तत्र सम्बभौ

na aśva bandho aśvam ājānān na gajam kunjara grahaḥ
matta pramatta muditā camūḥ sā tatra sambabhau

तर्पिता सर्व कामैः ते रक्त चन्दन रूषिताः
अप्सरो गण सम्युक्ताः सैन्या वाचम् उदैरयन्

tarpitā sarva kāmaiḥ te rakta candana rūṣitāḥ
apsaro gaṇa samyuktāḥ sainyā vācam udairayan

न एव अयोध्याम् गमिष्यामो न गमिष्याम दण्डकान्
कुशलम् भरतस्य अस्तु रामस्य अस्तु तथा सुखम्

na eva ayodhyām gamiṣyāmo na gamiṣyāma daṇḍakān
kuśalam bharatasya astu rāmasya astu tathā sukham

इति पादात योधाः च हस्त्य् अश्व आरोह बन्धकाः
अनाथाः तम् विधिम् लब्ध्वा वाचम् एताम् उदैरयन्

iti pādāta yodhāḥ ca hasty aśva āroha bandhakāḥ
anāthāḥ tam vidhim labdhvā vācam etām udairayan

सम्प्रहृष्टा विनेदुः ते नराः तत्र सहस्रशः
भरतस्य अनुयातारः स्वर्गे अयम् इति च अब्रुवन्

samprahṛṣṭā vineduḥ te narāḥ tatra sahasraśaḥ
bharatasya anuyātāraḥ svarge ayam iti ca abruvan

नृत्यन्ति स्म हसन्तिस्म गायन्ति स्म च सैनिकाः
समन्तात् परिधावन्ति माल्यो पेताः सहस्रशः

nṛtyanti sma hasantisma gāyanti sma ca sainikāḥ
samantāt paridhāvanti mālyo petāḥ sahasraśaḥ

ततो भुक्तवताम् तेषाम् तद् अन्नम् अमृत उपमम्
दिव्यान् उद्वीक्ष्य भक्ष्याम्ः तान् अभवद् भक्षणे मतिः

tato bhuktavatām teṣām tad annam amṛta upamam
divyān udvīkṣya bhakṣyāmḥ tān abhavad bhakṣaṇe matiḥ

प्रेष्याः चेट्यः च वध्वः च बलस्थाः च अपि सर्वशः
बभूवुः ते भृशम् तृप्ताः सर्वे च आहत वाससः

preṣyāḥ ceṭyaḥ ca vadhvaḥ ca balasthāḥ ca api sarvaśaḥ
babhūvuḥ te bhṛśam tṛptāḥ sarve ca āhata vāsasaḥ

कुन्जराः च खर उष्ट्रः च गो अश्वाः च मृग पक्षिणः
बभूवुः सुभृताः तत्र न अन्यो ह्य् अन्यम् अकल्पयत्

kunjarāḥ ca khara uṣṭraḥ ca go aśvāḥ ca mṛga pakṣiṇaḥ
babhūvuḥ subhṛtāḥ tatra na anyo hy anyam akalpayat

न अशुक्ल वासाः तत्र आसीत् क्षुधितो मलिनो अपि वा
रजसा ध्वस्त केशो वा नरः कश्चिद् अदृश्यत

na aśukla vāsāḥ tatra āsīt kṣudhito malino api vā
rajasā dhvasta keśo vā naraḥ kaścid adṛśyata

आजैः च अपि च वाराहैर् निष्टान वर संचयैः
फल निर्यूह संसिद्धैः सूपैर् गन्ध रस अन्वितैः

ājaiḥ ca api ca vārāhair niṣṭāna vara saṃcayaiḥ
phala niryūha saṃsiddhaiḥ sūpair gandha rasa anvitaiḥ

बभूवुर् वन पार्श्वेषु कूपाः पायस कर्दमाः
ताः च कामदुघा गावो द्रुमाः च आसन् मधुश्च्युतः

babhūvur vana pārśveṣu kūpāḥ pāyasa kardamāḥ
tāḥ ca kāmadughā gāvo drumāḥ ca āsan madhuścyutaḥ

वाप्यो मैरेय पूर्णाः च मृष्ट मांस चयैर् वृताः
प्रतप्त पिठरैः च अपि मार्ग मायूर कौक्कुटैः

vāpyo maireya pūrṇāḥ ca mṛṣṭa māṃsa cayair vṛtāḥ
pratapta piṭharaiḥ ca api mārga māyūra kaukkuṭaiḥ

पात्रीणाम् च सहस्राणि शात कुम्भमयानि च
स्थाल्यः कुम्भ्यः करम्भ्यः च दधि पूर्णाः सुसंस्कृताः

pātrīṇām ca sahasrāṇi śāta kumbhamayāni ca
sthālyaḥ kumbhyaḥ karambhyaḥ ca dadhi pūrṇāḥ susaṃskṛtāḥ

ह्रदाः पूर्णा रसालस्य दध्नः श्वेतस्य च अपरे
बभूवुः पायसस्य अन्ते शर्करायाः च संचयाः

hradāḥ pūrṇā rasālasya dadhnaḥ śvetasya ca apare
babhūvuḥ pāyasasya ante śarkarāyāḥ ca saṃcayāḥ

कल्कान् चूर्णकषायांश्च स्नानानि विविधानि च
ददृशुर्भाजनस्थानि तीर्थेषु सरितां नराः

kalkān cūrṇakaṣāyāṃśca snānāni vividhāni ca
dadṛśurbhājanasthāni tīrtheṣu saritāṃ narāḥ

शुक्लान् अंशुमतः च अपि दन्त धावन संचयान्
शुक्लाम्ः चन्दन कल्काम्ः च समुद्गेषु अवतिष्ठतः

śuklān aṃśumataḥ ca api danta dhāvana saṃcayān
śuklāmḥ candana kalkāmḥ ca samudgeṣu avatiṣṭhataḥ

व्यस्मयन्त मनुष्यस्ते स्वप्नकल्फं तदद्भुतं
दृष्ट्वा।अतिथ्यं कृतं तादृग्भरतस्य महार्षिणा २९१८१

vyasmayanta manuṣyaste svapnakalphaṃ tadadbhutaṃ
dṛṣṭvā|atithyaṃ kṛtaṃ tādṛgbharatasya mahārṣiṇā 2-91-81

इत्य् एवम् रममाणानाम् देवानाम् इव नन्दने
भरद्वाज आश्रमे रम्ये सा रात्रिर् व्यत्यवर्तत

ity evam ramamāṇānām devānām iva nandane
bharadvāja āśrame ramye sā rātrir vyatyavartata

प्रतिजग्मुः च ता नद्यो गन्धर्वाः च यथा आगतम्
भरद्वाजम् अनुज्नाप्य ताः च सर्वा वर अन्गनाः

pratijagmuḥ ca tā nadyo gandharvāḥ ca yathā āgatam
bharadvājam anujnāpya tāḥ ca sarvā vara anganāḥ

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे एकनवतितमः सर्गः

ityārṣe śrīmadrāmāyaṇe ādikāvye ayodhyākāṇḍe ekanavatitamaḥ sargaḥ