यावत् तु निर्यतः तस्य रजो रूपम् अदृश्यत
न एव इक्ष्वाकु वरः तावत् सम्जहार आत्म चक्षुषी

yāvat tu niryataḥ tasya rajo rūpam adṛśyata
na eva ikṣvāku varaḥ tāvat samjahāra ātma cakṣuṣī

यावद् राजा प्रियम् पुत्रम् पश्यति अत्यन्त धार्मिकम्
तावद् व्यवर्धत इव अस्य धरण्याम् पुत्र दर्शने

yāvad rājā priyam putram paśyati atyanta dhārmikam
tāvad vyavardhata iva asya dharaṇyām putra darśane

न पश्यति रजो अपि अस्य यदा रामस्य भूमिपः
तदा आर्तः च विषण्णः च पपात धरणी तले

na paśyati rajo api asya yadā rāmasya bhūmipaḥ
tadā ārtaḥ ca viṣaṇṇaḥ ca papāta dharaṇī tale

तस्य दक्षिणम् अन्वगात् कौसल्या बाहुम् अन्गना
वामम् च अस्य अन्वगात् पार्श्वम् कैकेयी भरत प्रिया

tasya dakṣiṇam anvagāt kausalyā bāhum anganā
vāmam ca asya anvagāt pārśvam kaikeyī bharata priyā

ताम् नयेन च सम्पन्नो धर्मेण निवयेन च
उवाच राजा कैकेयीम् समीक्ष्य व्यथित इन्द्रियः

tām nayena ca sampanno dharmeṇa nivayena ca
uvāca rājā kaikeyīm samīkṣya vyathita indriyaḥ

कैकेयि मा मम अन्गानि स्प्राक्षीस् त्वम् दुष्ट चारिणी
न हि त्वाम् द्रष्टुम् इच्चामि न भार्या न च बान्धवी

kaikeyi mā mama angāni sprākṣīs tvam duṣṭa cāriṇī
na hi tvām draṣṭum iccāmi na bhāryā na ca bāndhavī

ये च त्वाम् उपजीवन्ति न अहम् तेषाम् न ते मम
केवल अर्थ पराम् हि त्वाम् त्यक्त धर्माम् त्यजाम्य् अहम्

ye ca tvām upajīvanti na aham teṣām na te mama
kevala artha parām hi tvām tyakta dharmām tyajāmy aham

अगृह्णाम् यच् च ते पाणिम् अग्निम् पर्यणयम् च यत्
अनुजानामि तत् सर्वम् अस्मिम्ल् लोके परत्र च

agṛhṇām yac ca te pāṇim agnim paryaṇayam ca yat
anujānāmi tat sarvam asmiml loke paratra ca

भरतः चेत् प्रतीतः स्यात् राज्यम् प्राप्य इदम् अव्ययम्
यन् मे स दद्यात् पित्र् अर्थम् मा मा तत् दत्तम् आगमत्

bharataḥ cet pratītaḥ syāt rājyam prāpya idam avyayam
yan me sa dadyāt pitr artham mā mā tat dattam āgamat

अथ रेणु समुध्वस्तम् तम् उत्थाप्य नर अधिपम्
न्यवर्तत तदा देवी कौसल्या शोक कर्शिता

atha reṇu samudhvastam tam utthāpya nara adhipam
nyavartata tadā devī kausalyā śoka karśitā

हत्वा इव ब्राह्मणम् कामात् स्पृष्ट्वा अग्निम् इव पाणिना
अन्वतप्यत धर्म आत्मा पुत्रम् संचिन्त्य तापसम्

hatvā iva brāhmaṇam kāmāt spṛṣṭvā agnim iva pāṇinā
anvatapyata dharma ātmā putram saṃcintya tāpasam

निवृत्य एव निवृत्य एव सीदतः रथ वर्त्मसु
राज्ञो न अतिबभौ रूपम् ग्रस्तस्य अंशुमतः यथा

nivṛtya eva nivṛtya eva sīdataḥ ratha vartmasu
rājño na atibabhau rūpam grastasya aṃśumataḥ yathā

विललाप च दुह्ख आर्तः प्रियम् पुत्रम् अनुस्मरन्
नगर अन्तम् अनुप्राप्तम् बुद्ध्वा पुत्रम् अथ अब्रवीत्

vilalāpa ca duhkha ārtaḥ priyam putram anusmaran
nagara antam anuprāptam buddhvā putram atha abravīt

वाहनानाम् च मुख्यानाम् वहताम् तम् मम आत्मजम्
पदानि पथि दृश्यन्ते स महात्मा न दृश्यते

vāhanānām ca mukhyānām vahatām tam mama ātmajam
padāni pathi dṛśyante sa mahātmā na dṛśyate

स नूनम् क्वचित् एव अद्य वृक्ष मूलम् उपाश्रितः
काष्ठम् वा यदि वा अश्मानम् उपधाय शयिष्यते

sa nūnam kvacit eva adya vṛkṣa mūlam upāśritaḥ
kāṣṭham vā yadi vā aśmānam upadhāya śayiṣyate

उत्थास्यति च मेदिन्याः कृपणः पांसुगुण्ठितः
विनिःस्वसन् प्रस्रवणात्क रेणूनामि वर्ष्भः

utthāsyati ca medinyāḥ kṛpaṇaḥ pāṃsuguṇṭhitaḥ
viniḥsvasan prasravaṇātka reṇūnāmi varṣbhaḥ

द्रक्ष्यन्ति नूनम् पुरुषा दीघ बाहुम् वने चराः
रामम् उत्थाय गच्चन्तम् लोक नाथम् अनाथवत्

drakṣyanti nūnam puruṣā dīgha bāhum vane carāḥ
rāmam utthāya gaccantam loka nātham anāthavat

सकामा भव कैकेयि विधवा राज्यम् आवस
कण्टकाक्रमण क्लान्तावनमद्य गमिष्यति

sakāmā bhava kaikeyi vidhavā rājyam āvasa
kaṇṭakākramaṇa klāntāvanamadya gamiṣyati

अनभिज्ञा वनानाम् सा नूनम् भयमुपैष्यति
श्वापदान्र्धितम् श्रुत्वा गमिभीरम् रोमहर्ष्णम्

anabhijñā vanānām sā nūnam bhayamupaiṣyati
śvāpadānrdhitam śrutvā gamibhīram romaharṣṇam

सकामा भवकैकेयि विधवा राज्य मावस
न हि तम् पुरुष व्याघ्रम् विना जीवितुम् उत्सहे

sakāmā bhavakaikeyi vidhavā rājya māvasa
na hi tam puruṣa vyāghram vinā jīvitum utsahe

इति एवम् विलपन् राजा जन ओघेन अभिसम्वृतः
अपस्नातैव अरिष्टम् प्रविवेश पुर उत्तमम्

iti evam vilapan rājā jana oghena abhisamvṛtaḥ
apasnātaiva ariṣṭam praviveśa pura uttamam

शून्य चत्वर वेश्म अन्ताम् सम्वृत आपण देवताम्
क्लान्त दुर्बल दुह्ख आर्ताम् न अत्याकीर्ण महा पथाम्
ताम् अवेक्ष्य पुरीम् सर्वाम् रामम् एव अनुचिन्तयन्
विलपन् प्राविशद् राजा गृहम् सूर्यैव अम्बुदम्

śūnya catvara veśma antām samvṛta āpaṇa devatām
klānta durbala duhkha ārtām na atyākīrṇa mahā pathām
tām avekṣya purīm sarvām rāmam eva anucintayan
vilapan prāviśad rājā gṛham sūryaiva ambudam

महा ह्रदम् इव अक्षोभ्यम् सुपर्णेन हृत उरगम्
रामेण रहितम् वेश्म वैदेह्या लक्ष्मणेन च

mahā hradam iva akṣobhyam suparṇena hṛta uragam
rāmeṇa rahitam veśma vaidehyā lakṣmaṇena ca

अथ गद्गदशब्दस्तु विलपन्मनुजाधिपः
उवाच मृदुमन्धार्थम् वचनम् दीन मस्वरम्

atha gadgadaśabdastu vilapanmanujādhipaḥ
uvāca mṛdumandhārtham vacanam dīna masvaram

कौसल्याया गृहम् शीघ्रम् राम मातुर् नयन्तु माम्
इति ब्रुवन्तम् राजानम् अनयन् द्वार दर्शितः

kausalyāyā gṛham śīghram rāma mātur nayantu mām
iti bruvantam rājānam anayan dvāra darśitaḥ

इति ब्रुवन्तम् राजान मनयन् द्वार्दर्शिनः
कौसल्याया गृहम् तत्र न्यवेश्यत विनीतवत्

iti bruvantam rājāna manayan dvārdarśinaḥ
kausalyāyā gṛham tatra nyaveśyata vinītavat

ततः तत्र प्रविष्टस्य कौसल्याया निवेशनम्
अधिरुह्य अपि शयनम् बभूव लुलितम् मनः

tataḥ tatra praviṣṭasya kausalyāyā niveśanam
adhiruhya api śayanam babhūva lulitam manaḥ

पुत्रद्वयविहीनम् च स्नुषयापि विवर्जितम्
अपश्यद्भवनम् राजा नष्टचन्ध्रमिवाम्बरम्

putradvayavihīnam ca snuṣayāpi vivarjitam
apaśyadbhavanam rājā naṣṭacandhramivāmbaram

तच् च दृष्ट्वा महा राजो भुजम् उद्यम्य वीर्यवान्
उच्चैः स्वरेण चुक्रोश हा राघव जहासि माम्

tac ca dṛṣṭvā mahā rājo bhujam udyamya vīryavān
uccaiḥ svareṇa cukrośa hā rāghava jahāsi mām

सुखिता बत तम् कालम् जीविष्यन्ति नर उत्तमाः
परिष्वजन्तः ये रामम् द्रक्ष्यन्ति पुनर् आगतम्

sukhitā bata tam kālam jīviṣyanti nara uttamāḥ
pariṣvajantaḥ ye rāmam drakṣyanti punar āgatam

अथ रात्र्याम् प्रपन्नायाम् कालरात्र्यामिआत्मनः
अर्धरात्रे दशरथह् कौसल्यामिदमब्रवीत्

atha rātryām prapannāyām kālarātryāmiātmanaḥ
ardharātre daśarathah kausalyāmidamabravīt

रामम् मे।अनुगता दृष्टिरद्यापि न निवर्तते
न त्वाम् पश्यामि कौसल्ये साधु माम् पाणिना स्पृश

rāmam me|anugatā dṛṣṭiradyāpi na nivartate
na tvām paśyāmi kausalye sādhu mām pāṇinā spṛśa

इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अयोध्य काण्डे द्विचत्वारिंशः सर्गः

iti vālmīki rāmāyaṇe ādi kāvye ayodhya kāṇḍe dvicatvāriṃśaḥ sargaḥ