सा तम् संप्रेक्ष्य सुश्रोणी कुसुमानि विचिन्वती
हेम राजत वर्णाभ्याम् पार्श्वाभ्याम् उपशोभितम्

sā tam saṃprekṣya suśroṇī kusumāni vicinvatī
hema rājata varṇābhyām pārśvābhyām upaśobhitam

आहूय आहूय च पुनः तम् मृगम् साधु वीक्षते
आगच्छ आगच्छ शीघ्रम् वै आर्यपुत्र सह अनुज

āhūya āhūya ca punaḥ tam mṛgam sādhu vīkṣate
āgaccha āgaccha śīghram vai āryaputra saha anuja

तया आहूतौ नरव्याघ्रौ वैदेह्या राम लक्ष्मणौ
वीक्षमाणौ तु तम् देशम् तदा ददृशतुः मृगम्

tayā āhūtau naravyāghrau vaidehyā rāma lakṣmaṇau
vīkṣamāṇau tu tam deśam tadā dadṛśatuḥ mṛgam

शंकमानः तु तम् दृष्ट्वा लक्ष्मणो रामम् अब्रवीत्
तम् एव एनम् अहम् मन्ये मारीचम् राक्षसम् मृगम्

śaṃkamānaḥ tu tam dṛṣṭvā lakṣmaṇo rāmam abravīt
tam eva enam aham manye mārīcam rākṣasam mṛgam

चरन्तो मृगयाम् हृष्टाः पापेन उपाधिना वने
अनेन निहता राम राजानः काम रूपिणा

caranto mṛgayām hṛṣṭāḥ pāpena upādhinā vane
anena nihatā rāma rājānaḥ kāma rūpiṇā

अस्य मायाविदो माया मृग रूपम् इदम् कृतम्
भानुमत् पुरुषव्याघ्र गन्धर्व पुर संनिभम्

asya māyāvido māyā mṛga rūpam idam kṛtam
bhānumat puruṣavyāghra gandharva pura saṃnibham

मृगो हि एवम् विधो रत्न विचित्रो न अस्ति राघव
जगत्याम् जगतीनाथ माया एषा हि न संशयः

mṛgo hi evam vidho ratna vicitro na asti rāghava
jagatyām jagatīnātha māyā eṣā hi na saṃśayaḥ

एवम् ब्रुवाणम् काकुत्स्थम् प्रतिवार्य शुचि स्मिता
उवाच सीता संहृष्टा चद्मना हृत चेतना

evam bruvāṇam kākutstham prativārya śuci smitā
uvāca sītā saṃhṛṣṭā cadmanā hṛta cetanā

आर्यपुत्र अभिरामो असौ मृगो हरति मे मनः
आनय एनम् महाबाहो क्रीडार्थम् नः भविष्यति

āryaputra abhirāmo asau mṛgo harati me manaḥ
ānaya enam mahābāho krīḍārtham naḥ bhaviṣyati

इह आश्रम पदे अस्माकम् बहवः पुण्य दर्शनाः
मृगाः चरन्ति सहिताः चमराः सृमराः तथा

iha āśrama pade asmākam bahavaḥ puṇya darśanāḥ
mṛgāḥ caranti sahitāḥ camarāḥ sṛmarāḥ tathā

ऋक्षाः पृषत संघाः च वानराः किनराः तथा
विचरन्ति महाबाहो रूप श्रेष्ठा महाबलाः

ṛkṣāḥ pṛṣata saṃghāḥ ca vānarāḥ kinarāḥ tathā
vicaranti mahābāho rūpa śreṣṭhā mahābalāḥ

न च अस्य सदृशो राजन् दृष्ट पूर्वो मृगः मया
तेजसा क्षमया दीप्त्या यथा अयम् मृग सत्तमः

na ca asya sadṛśo rājan dṛṣṭa pūrvo mṛgaḥ mayā
tejasā kṣamayā dīptyā yathā ayam mṛga sattamaḥ

नाना वर्ण विचित्र अंगो रत्न भूतो मम अग्रतः
द्योतयन् वनम् अव्यग्रम् शोभते शशि संनिभः

nānā varṇa vicitra aṃgo ratna bhūto mama agrataḥ
dyotayan vanam avyagram śobhate śaśi saṃnibhaḥ

अहो रूपम् अहो लक्ष्मीः स्वर संपत् च शोभना
मृगो अद्भुतो विचित्रांगो हृदयम् हरति इव मे

aho rūpam aho lakṣmīḥ svara saṃpat ca śobhanā
mṛgo adbhuto vicitrāṃgo hṛdayam harati iva me

यदि ग्रहणम् अभ्येति जीवन् एव मृगः तव
आश्चर्य भूतम् भवति विस्मयम् जनयिष्यति

yadi grahaṇam abhyeti jīvan eva mṛgaḥ tava
āścarya bhūtam bhavati vismayam janayiṣyati

समाप्त वन वासानाम् राज्य स्थानाम् च नः पुनः
अंतःपुरे विभूषार्थो मृग एष भविष्यति

samāpta vana vāsānām rājya sthānām ca naḥ punaḥ
aṃtaḥpure vibhūṣārtho mṛga eṣa bhaviṣyati

भरतस्य आर्यपुत्रस्य श्वश्रूणाम् मम च प्रभो
मृग रूपम् इदम् दिव्यम् विस्मयम् जनयिष्यति

bharatasya āryaputrasya śvaśrūṇām mama ca prabho
mṛga rūpam idam divyam vismayam janayiṣyati

जीवन् न यदि ते अभ्येति ग्रहणम् मृग सत्तमः
अजिनम् नरशार्दूल रुचिरम् तु भविष्यति

jīvan na yadi te abhyeti grahaṇam mṛga sattamaḥ
ajinam naraśārdūla ruciram tu bhaviṣyati

निहतस्य अस्य सत्त्वस्य जांबूनदमय त्वचि
शष्प बृस्याम् विनीतायाम् इच्छामि अहम् उपासितुम्

nihatasya asya sattvasya jāṃbūnadamaya tvaci
śaṣpa bṛsyām vinītāyām icchāmi aham upāsitum

कामवृत्तम् इदम् रौद्रम् स्त्रीणाम् असदृशम् मतम्
वपुषा तु अस्य सत्त्वस्य विस्मयो जनितो मम

kāmavṛttam idam raudram strīṇām asadṛśam matam
vapuṣā tu asya sattvasya vismayo janito mama

तेन कांचन रोम्णा तु मणि प्रवर शृंगिणा
तरुण आदित्य वर्णेन नक्षत्र पथ वर्चसा

tena kāṃcana romṇā tu maṇi pravara śṛṃgiṇā
taruṇa āditya varṇena nakṣatra patha varcasā

एवम् सीता वचः श्रुत्वा दृष्ट्वा च मृगम् अद्भुतम्

evam sītā vacaḥ śrutvā dṛṣṭvā ca mṛgam adbhutam

पश्य लक्ष्मण वैदेह्याः स्पृहाम् उल्लसिताम् इमाम्
रूप श्रेष्ठतया हि एष मृगो अद्य न भविष्यति

paśya lakṣmaṇa vaidehyāḥ spṛhām ullasitām imām
rūpa śreṣṭhatayā hi eṣa mṛgo adya na bhaviṣyati

प्रतिलोम अनुलोमाः च रुचिरा रोम राजयः
शोभन्ते मृगम् आश्रित्य चित्राः कनक बिन्दुभिः

pratiloma anulomāḥ ca rucirā roma rājayaḥ
śobhante mṛgam āśritya citrāḥ kanaka bindubhiḥ

पश्य अस्य जृंभमाणस्य दीप्ताम् अग्नि शिखोपमाम्
जिह्वाम् मुखात् निःसरंतीम् मेघात् इव शत ह्रदाम्

paśya asya jṛṃbhamāṇasya dīptām agni śikhopamām
jihvām mukhāt niḥsaraṃtīm meghāt iva śata hradām

मसार गल्वर्क मुखः शंख मुक्ता निभ उदरः
कस्य नाम अनिरूप्यः असौ न मनो लोभयेत् मृगः

masāra galvarka mukhaḥ śaṃkha muktā nibha udaraḥ
kasya nāma anirūpyaḥ asau na mano lobhayet mṛgaḥ

कस्य रूपम् इदम् दृष्ट्वा जांबूनदमय प्रभम्
नाना रत्नमयम् दिव्यम् न मनो विस्मयम् व्रजेत्

kasya rūpam idam dṛṣṭvā jāṃbūnadamaya prabham
nānā ratnamayam divyam na mano vismayam vrajet

मांस हेतोः अपि मृगान् विहारार्थम् च धन्विनः
घ्नन्ति लक्ष्मण राजानो मृगयायाम् महावने

māṃsa hetoḥ api mṛgān vihārārtham ca dhanvinaḥ
ghnanti lakṣmaṇa rājāno mṛgayāyām mahāvane

धनानि व्यवसायेन विचीयन्ते महावने
धातवो विविधाः च अपि मणि रत्न सुवर्णिनः

dhanāni vyavasāyena vicīyante mahāvane
dhātavo vividhāḥ ca api maṇi ratna suvarṇinaḥ

तत् सारम् अखिलम् नॄणाम् धनम् निचय वर्धनम्
मनसा चिन्तितम् सर्वम् यथा शुक्रस्य लक्ष्मण

tat sāram akhilam nṝṇām dhanam nicaya vardhanam
manasā cintitam sarvam yathā śukrasya lakṣmaṇa

अर्थी येन अर्थ कृत्येन संव्रजति अविचारयन्
तम् अर्थम् अर्थ शास्त्रज्ञः प्राहुः अर्थ्याः च लक्ष्मण

arthī yena artha kṛtyena saṃvrajati avicārayan
tam artham artha śāstrajñaḥ prāhuḥ arthyāḥ ca lakṣmaṇa

एतस्य मृग रत्नस्य परार्ध्ये कांचन त्वचि
उपवेक्ष्यति वैदेही मया सह सुमध्यमा

etasya mṛga ratnasya parārdhye kāṃcana tvaci
upavekṣyati vaidehī mayā saha sumadhyamā

न कादली न प्रियकी न प्रवेणी न च अविकी
भवेत् एतस्य सदृशी स्पर्शनेन इति मे मतिः

na kādalī na priyakī na praveṇī na ca avikī
bhavet etasya sadṛśī sparśanena iti me matiḥ

एष चैव मृगः श्रीमान् यः च दिव्यो नभः चरः
उभौ एतौ मृगौ दिव्यौ तारामृग महीमृगौ

eṣa caiva mṛgaḥ śrīmān yaḥ ca divyo nabhaḥ caraḥ
ubhau etau mṛgau divyau tārāmṛga mahīmṛgau

यदि वा अयम् तथा यत् माम् भवेत् वदसि लक्ष्मण
माया एषा राक्षसस्य इति कर्तव्यो अस्य वधो मया

yadi vā ayam tathā yat mām bhavet vadasi lakṣmaṇa
māyā eṣā rākṣasasya iti kartavyo asya vadho mayā

एतेन हि नृशंसेन मारीचेन अकृत आत्मना
वने विचरता पूर्वम् हिंसिता मुनि पुंगवाः

etena hi nṛśaṃsena mārīcena akṛta ātmanā
vane vicaratā pūrvam hiṃsitā muni puṃgavāḥ

उत्थाय बहवो अनेन मृगयायाम् जनाधिपाः
निहताः परम इष्वासाः तस्मात् वध्यः तु अयम् मृगः

utthāya bahavo anena mṛgayāyām janādhipāḥ
nihatāḥ parama iṣvāsāḥ tasmāt vadhyaḥ tu ayam mṛgaḥ

पुरस्तात् इह वातापिः परिभूय तपस्विनः
उदरस्थो द्विजान् हन्ति स्व गर्भो अश्वतरीम् इव

purastāt iha vātāpiḥ paribhūya tapasvinaḥ
udarastho dvijān hanti sva garbho aśvatarīm iva

स कदाचित् चिरात् लोभात् आससाद महामुनिम्
अगस्त्यम् तेजसा युक्तम् भक्ष्यः तस्य बभूव ह

sa kadācit cirāt lobhāt āsasāda mahāmunim
agastyam tejasā yuktam bhakṣyaḥ tasya babhūva ha

समुत्थाने च तत् रूपम् कर्तु कामम् समीक्ष्य तम्
उत्स्मयित्वा तु भगवान् वातापिम् इदम् अब्रवीत्

samutthāne ca tat rūpam kartu kāmam samīkṣya tam
utsmayitvā tu bhagavān vātāpim idam abravīt

त्वया अविगण्य वातापे परिभूताः च तेजसा
जीव लोके द्विज श्रेष्ठाः तस्मात् असि जराम् गतः

tvayā avigaṇya vātāpe paribhūtāḥ ca tejasā
jīva loke dvija śreṣṭhāḥ tasmāt asi jarām gataḥ

तत् एतत् न भवेत् रक्षो वातापिः इव लक्ष्मण
मत् विधम् यो अतिमन्येत धर्म नित्यम् जितेन्द्रियम्

tat etat na bhavet rakṣo vātāpiḥ iva lakṣmaṇa
mat vidham yo atimanyeta dharma nityam jitendriyam

इह त्वम् भव संनद्धो यंत्रितो रक्ष मैथिलीम्

iha tvam bhava saṃnaddho yaṃtrito rakṣa maithilīm

अहम् एनम् वधिष्यामि ग्रहीष्यामि अथवा मृगम्

aham enam vadhiṣyāmi grahīṣyāmi athavā mṛgam

पश्य लक्ष्मण वैदेहीम् मृग त्वचि गताम् स्पृहाम्

paśya lakṣmaṇa vaidehīm mṛga tvaci gatām spṛhām

अप्रमत्तेन ते भाव्यम् आश्रमस्थेन सीतया

apramattena te bhāvyam āśramasthena sītayā

इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अरण्य काण्डे त्रि चत्वारिंशः सर्गः

iti vālmīki rāmāyaṇe ādi kāvye araṇya kāṇḍe tri catvāriṃśaḥ sargaḥ