वसतः तस्य तु सुखम् राघवस्य महात्मनः
शरद् व्यपाये हेमंतऋतुर् इष्टः प्रवर्तत

vasataḥ tasya tu sukham rāghavasya mahātmanaḥ
śarad vyapāye hemaṃtaṛtur iṣṭaḥ pravartata

स कदाचित् प्रभातायाम् शर्वर्याम् रघुनंदनः
प्रययाव अभिषेकार्थम् रम्यम् गोदावरीम् नदीम्

sa kadācit prabhātāyām śarvaryām raghunaṃdanaḥ
prayayāva abhiṣekārtham ramyam godāvarīm nadīm

प्रह्वः कलश हसतः तम् सीतया सह वीर्यवान्
पृष्ठतो अनुव्रजन् भ्राता सौमित्रिर् इदम् अब्रवीत्

prahvaḥ kalaśa hasataḥ tam sītayā saha vīryavān
pṛṣṭhato anuvrajan bhrātā saumitrir idam abravīt

अयम् स कालः संप्राप्तः प्रियो यः ते प्रियंवद
अलंकृत इव आभाति येन संवत्सरः शुभः

ayam sa kālaḥ saṃprāptaḥ priyo yaḥ te priyaṃvada
alaṃkṛta iva ābhāti yena saṃvatsaraḥ śubhaḥ

नीहार परुषो लोकः पृथिवी सस्य मालिनी
जलानि अनुपभोग्यानि सुभगो हव्य वाहनः

nīhāra paruṣo lokaḥ pṛthivī sasya mālinī
jalāni anupabhogyāni subhago havya vāhanaḥ

नव आग्रयण पूजाभिर् अभ्यर्च्य पितृ देवताः
कृत आग्रयणकाः काले सन्तो विगत कल्मषाः

nava āgrayaṇa pūjābhir abhyarcya pitṛ devatāḥ
kṛta āgrayaṇakāḥ kāle santo vigata kalmaṣāḥ

प्राज्यकामा जनपदाः संपन्नतर गो रसाः
विचरन्ति महीपाला यात्र अर्थम् विजिगीषवः

prājyakāmā janapadāḥ saṃpannatara go rasāḥ
vicaranti mahīpālā yātra artham vijigīṣavaḥ

सेवमाने दृढम् सूर्ये दिशम् अन्तक सेविताम्
विहीन तिलका इव स्त्री न उत्तरा दिक् प्रकाशते

sevamāne dṛḍham sūrye diśam antaka sevitām
vihīna tilakā iva strī na uttarā dik prakāśate

प्रकृत्या हिम कोश आढ्यो दूर सूर्याः च सांप्रतम्
यथार्थ नामा सुव्यक्तम् हिमवान् हिमवान् गिरिः

prakṛtyā hima kośa āḍhyo dūra sūryāḥ ca sāṃpratam
yathārtha nāmā suvyaktam himavān himavān giriḥ

अत्यन्त सुख संचारा मध्याह्ने स्पर्शतः सुखाः
दिवसाः सुभग आदित्याअः छ्हाया सलिल दुर्भगाः

atyanta sukha saṃcārā madhyāhne sparśataḥ sukhāḥ
divasāḥ subhaga ādityāaḥ chhāyā salila durbhagāḥ

मृदु सूर्याः सनीहाराः पटु शीताः समारुताः
शून्य अरण्या हिम ध्वस्ता दिवसा भान्ति सांप्रतम्

mṛdu sūryāḥ sanīhārāḥ paṭu śītāḥ samārutāḥ
śūnya araṇyā hima dhvastā divasā bhānti sāṃpratam

निवृत्त आकाश शयनाः पुष्यनीता हिम अरुणाः
शीता वृद्धतर आयामः त्रि यामा यान्ति सांप्रतम्

nivṛtta ākāśa śayanāḥ puṣyanītā hima aruṇāḥ
śītā vṛddhatara āyāmaḥ tri yāmā yānti sāṃpratam

रवि संक्रान्त सौभाग्यः तुषार अरुण मण्डलः
निःश्वास अन्ध इव आदर्शाः चंद्रमा न प्रकाशते

ravi saṃkrānta saubhāgyaḥ tuṣāra aruṇa maṇḍalaḥ
niḥśvāsa andha iva ādarśāḥ caṃdramā na prakāśate

ज्योत्स्ना तुषार मलिना पौर्णमास्याम् न राजते
सीता इव च आतप श्यामा लक्ष्यते न तु शोभते

jyotsnā tuṣāra malinā paurṇamāsyām na rājate
sītā iva ca ātapa śyāmā lakṣyate na tu śobhate

प्रकृत्या शीतल स्पर्शो हिम विद्धाः च सांप्रतम्
प्रवाति पश्चिमो वायुः काले द्वि गुण शीतलः

prakṛtyā śītala sparśo hima viddhāḥ ca sāṃpratam
pravāti paścimo vāyuḥ kāle dvi guṇa śītalaḥ

बाष्प च्छ्हन्नानि अरण्यानि यव गोधूमवंति च
शोभन्ते अभ्युदिते सूर्ये नदद्भिः क्रौन्च सारसैः

bāṣpa cchhannāni araṇyāni yava godhūmavaṃti ca
śobhante abhyudite sūrye nadadbhiḥ kraunca sārasaiḥ

खर्जूर पुष्प आकृतिभिः शिरोभिः पूर्ण तण्डुलैः
शोभन्ते किंचिद् आलंबाः शालयः कनक प्रभाः

kharjūra puṣpa ākṛtibhiḥ śirobhiḥ pūrṇa taṇḍulaiḥ
śobhante kiṃcid ālaṃbāḥ śālayaḥ kanaka prabhāḥ

मयूखैः उपसर्पद्भिः हिम नीहार संवृतैः
दूरम् अभ्युदितः सूर्यः शशांक इव लक्ष्यते

mayūkhaiḥ upasarpadbhiḥ hima nīhāra saṃvṛtaiḥ
dūram abhyuditaḥ sūryaḥ śaśāṃka iva lakṣyate

अग्राह्य वीर्यः पूर्वाह्णे मध्याह्ने स्पर्शतः सुखः
संरक्तः किंचिद् आपाण्डुः आतपः शोभते क्षितौ

agrāhya vīryaḥ pūrvāhṇe madhyāhne sparśataḥ sukhaḥ
saṃraktaḥ kiṃcid āpāṇḍuḥ ātapaḥ śobhate kṣitau

अवश्याय निपातेन किंचित् प्रक्लिन्न शाद्वला
वनानाम् शोभते भूमिर् निविष्ट तरुण आतपा

avaśyāya nipātena kiṃcit praklinna śādvalā
vanānām śobhate bhūmir niviṣṭa taruṇa ātapā

स्पृशन् तु सुविपुलम् शीतम् उदकम् द्विरदः सुखम्
अत्यन्त तृषितो वन्यः प्रतिसंहरते करम्

spṛśan tu suvipulam śītam udakam dviradaḥ sukham
atyanta tṛṣito vanyaḥ pratisaṃharate karam

एते हि समुपासीना विहगा जलचारिणः
न अवगाहन्ति सलिलम् अप्रगल्भा इव आवहम्

ete hi samupāsīnā vihagā jalacāriṇaḥ
na avagāhanti salilam apragalbhā iva āvaham

अवश्याय तमो नद्धा नीहार तमसा आवृताः
प्रसुप्ता इव लक्ष्यन्ते विपुष्पा वन राजयः

avaśyāya tamo naddhā nīhāra tamasā āvṛtāḥ
prasuptā iva lakṣyante vipuṣpā vana rājayaḥ

बाष्प संचन्न सलिला रुत विज्ञेय सारसाः
हिमाअर्द्र वालुकैः तीरैः सरितो भान्ति सांप्रतम्

bāṣpa saṃcanna salilā ruta vijñeya sārasāḥ
himāardra vālukaiḥ tīraiḥ sarito bhānti sāṃpratam

तुषार पतनात् चैव मृदुत्वात् भास्करस्य च
शैत्यात् अग अग्रस्थम् अपि प्रायेण रसवत् जलम्

tuṣāra patanāt caiva mṛdutvāt bhāskarasya ca
śaityāt aga agrastham api prāyeṇa rasavat jalam

जरा जर्जरितैः पत्रैः शीर्ण केसर कर्णिकैः
नाल शेषा हिम ध्वस्ता न भान्ति कमलाकराः

jarā jarjaritaiḥ patraiḥ śīrṇa kesara karṇikaiḥ
nāla śeṣā hima dhvastā na bhānti kamalākarāḥ

अस्मिन् तु पुरुषव्याघ्र काले दुःख समन्वितः
तपश्चरति धर्मात्मा त्वत् भक्त्या भरतः पुरे

asmin tu puruṣavyāghra kāle duḥkha samanvitaḥ
tapaścarati dharmātmā tvat bhaktyā bharataḥ pure

त्यक्त्वा राज्यम् च मानम् च भोगांश्च विविधान् बहून्
तपस्वी नियताहारः शेते शीते महीतले

tyaktvā rājyam ca mānam ca bhogāṃśca vividhān bahūn
tapasvī niyatāhāraḥ śete śīte mahītale

सो।अपि वेलाम् इमाम् नूनम् अभिषेक अर्थम् उद्यतः
वृतः प्रकृतिभिर् नित्यम् प्रयाति सरयूम् नदीम्

so|api velām imām nūnam abhiṣeka artham udyataḥ
vṛtaḥ prakṛtibhir nityam prayāti sarayūm nadīm

अत्यन्त सुख संवृद्धः सुकुमारो हिमार्दितः
कथम् तु अपर रात्रेषु सरयूम् अवगाहते

atyanta sukha saṃvṛddhaḥ sukumāro himārditaḥ
katham tu apara rātreṣu sarayūm avagāhate

पद्मपत्रेक्षणः श्यामः श्रीमान् निरुदरो महान्
धर्मज्ञः सत्यवादी च ह्री निषेधो जितेन्द्रियः

padmapatrekṣaṇaḥ śyāmaḥ śrīmān nirudaro mahān
dharmajñaḥ satyavādī ca hrī niṣedho jitendriyaḥ

जितः स्वर्गः तव भ्रात्रा भरतेन महात्मना
वनस्थम् अपि तापस्ये यः त्वाम् अनुविधीयते

jitaḥ svargaḥ tava bhrātrā bharatena mahātmanā
vanastham api tāpasye yaḥ tvām anuvidhīyate

न पित्र्यम् अनुवर्न्तन्ते मातृकम् द्विपदा इति
ख्यातो लोक प्रवादो अयम् भरतेन अन्यथा कृतः

na pitryam anuvarntante mātṛkam dvipadā iti
khyāto loka pravādo ayam bharatena anyathā kṛtaḥ

भर्ता दशरथो यस्याः साधुः च भरतः सुतः
कथम् नु सा अम्बा कैकेयी तादृशी क्रूरदर्शिनी

bhartā daśaratho yasyāḥ sādhuḥ ca bharataḥ sutaḥ
katham nu sā ambā kaikeyī tādṛśī krūradarśinī

इति एवम् लक्ष्मणे वाक्यम् स्नेहात् वदति धर्मिके
परिवादम् जनन्यः तम् असहन् राघवो अब्रवीत्

iti evam lakṣmaṇe vākyam snehāt vadati dharmike
parivādam jananyaḥ tam asahan rāghavo abravīt

न ते अम्बा मध्यमा तात गर्हितव्या कथंचन
ताम् एव इक्ष्वाकु नाथस्य भरतस्य कथाम् कुरु

na te ambā madhyamā tāta garhitavyā kathaṃcana
tām eva ikṣvāku nāthasya bharatasya kathām kuru

निश्चिता एव हि मे बुद्धिः वन वासे दृढ व्रता
भरत स्नेह संतप्ता बालिशी क्रियते पुनः

niścitā eva hi me buddhiḥ vana vāse dṛḍha vratā
bharata sneha saṃtaptā bāliśī kriyate punaḥ

संस्मरामि अस्य वाक्यानि प्रियाणि मधुराणि च
हृद्यानि अमृत कल्पानि मनः प्रह्लादानि च

saṃsmarāmi asya vākyāni priyāṇi madhurāṇi ca
hṛdyāni amṛta kalpāni manaḥ prahlādāni ca

कदा हि अहम् समेष्यामि भरतेन महात्मना
शत्रुघ्नेन च वीरेण त्वया च रघुनंदन

kadā hi aham sameṣyāmi bharatena mahātmanā
śatrughnena ca vīreṇa tvayā ca raghunaṃdana

इति एवम् विलपन् तत्र प्राप्य गोदावरीम् नदीम्
चक्रे अभिषेकम् काकुत्स्थः सानुजः सह सीतया

iti evam vilapan tatra prāpya godāvarīm nadīm
cakre abhiṣekam kākutsthaḥ sānujaḥ saha sītayā

तर्पयित्वा अथ सलिलैः तैः पितॄन् दैवतानि च
स्तुवन्ति स्म उदितम् सूर्यम् देवताअः च तथा अनघाः

tarpayitvā atha salilaiḥ taiḥ pitṝn daivatāni ca
stuvanti sma uditam sūryam devatāaḥ ca tathā anaghāḥ

इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये अरण्य काण्डे षोडशः सर्गः

iti vālmīki rāmāyaṇe ādi kāvye araṇya kāṇḍe ṣoḍaśaḥ sargaḥ