स कामिनम् दीनम् अदीन सत्त्वः
शोक अभिपन्नम् समुदीर्ण कोपम्
नरेन्द्र सूनुर् नरदेव पुत्रम्
रामानुजः पूर्वजम् इति उवाच

sa kāminam dīnam adīna sattvaḥ
śoka abhipannam samudīrṇa kopam
narendra sūnur naradeva putram
rāmānujaḥ pūrvajam iti uvāca

न वानरः स्थास्यति साधु वृत्ते
न मन्यते कर्म फल अनुषंगान्
न भोक्ष्यते वानर राज्य लक्ष्मीम्
तथा हि न अभिक्रमते अस्य बुद्धिः

na vānaraḥ sthāsyati sādhu vṛtte
na manyate karma phala anuṣaṃgān
na bhokṣyate vānara rājya lakṣmīm
tathā hi na abhikramate asya buddhiḥ

मति क्षयात् ग्राम्य सुखेषु सक्तः
तव प्रसाद अप्रतिकार बुद्धिः
हतो अग्रजम् पश्यतु वालिनम्
न राज्यम् एवम् विगुणस्य देयम्

mati kṣayāt grāmya sukheṣu saktaḥ
tava prasāda apratikāra buddhiḥ
hato agrajam paśyatu vālinam
na rājyam evam viguṇasya deyam

न धारये कोपम् उदीर्ण वेगम्
निहन्मि सुग्रीवम् असत्यम् अद्य
हरि प्रवीरैः सह वालि पुत्रो
नरेन्द्र पुत्र्या विचयम् करोतु

na dhāraye kopam udīrṇa vegam
nihanmi sugrīvam asatyam adya
hari pravīraiḥ saha vāli putro
narendra putryā vicayam karotu

तम् आत्त बाण आसनम् उत्पतंतम्
निवेदित अर्थम् रण चण्ड कोपम्
उवच रामः पर वीर हन्ता
स्व वेक्षितम् स अनुनयम् च वाक्यम्

tam ātta bāṇa āsanam utpataṃtam
nivedita artham raṇa caṇḍa kopam
uvaca rāmaḥ para vīra hantā
sva vekṣitam sa anunayam ca vākyam

न हि वै त्वत् विधो लोके पापम् एवम् समाचरेत्
कोपम् आर्येण यो हन्ति स वीरः पुरुषोत्तमः

na hi vai tvat vidho loke pāpam evam samācaret
kopam āryeṇa yo hanti sa vīraḥ puruṣottamaḥ

न इदम् अत्र त्वया ग्राह्यम् साधु वृत्तेन लक्ष्मण
ताम् प्रीतिम् अनुवर्तस्व पूर्व वृत्तम् च संगतम्

na idam atra tvayā grāhyam sādhu vṛttena lakṣmaṇa
tām prītim anuvartasva pūrva vṛttam ca saṃgatam

साम उपहितया वाचा रूक्षाणि परिवर्जयन्
वक्तुम् अर्हसि सुग्रीवम् व्यतीतम् काल पर्यये

sāma upahitayā vācā rūkṣāṇi parivarjayan
vaktum arhasi sugrīvam vyatītam kāla paryaye

सो अग्रजेन अनुशिष्ट अर्थो यथावत् पुरुषर्षभः
प्रविवेश पुरीम् वीरो लक्ष्मणः पर वीर हा

so agrajena anuśiṣṭa artho yathāvat puruṣarṣabhaḥ
praviveśa purīm vīro lakṣmaṇaḥ para vīra hā

ततः शुभ मतिः प्राज्ञो भ्रातुः प्रियहितेरतः
लक्ष्मणः प्रतिसंरब्धो जगाम भवनम् कपेः

tataḥ śubha matiḥ prājño bhrātuḥ priyahiterataḥ
lakṣmaṇaḥ pratisaṃrabdho jagāma bhavanam kapeḥ

यथा उक्त कारी वचनम् उत्तरम् चैव स उत्तरम्
बृहस्पति समो बुद्ध्या मत्त्वा रामानुजः तदा

yathā ukta kārī vacanam uttaram caiva sa uttaram
bṛhaspati samo buddhyā mattvā rāmānujaḥ tadā

साल ताल अश्व कर्णाम् च तरसा पातयन् बलात्
पर्यस्यन् गिरि कूटानि द्रुमान् अन्याम् च वेगितः

sāla tāla aśva karṇām ca tarasā pātayan balāt
paryasyan giri kūṭāni drumān anyām ca vegitaḥ

ताम् अपश्यत् बल आकीर्णाम् हरिराज महापुरीम्
दुर्गाम् इक्ष्वाकु शार्दूलः किष्किंधाम् गिरि संकटे

tām apaśyat bala ākīrṇām harirāja mahāpurīm
durgām ikṣvāku śārdūlaḥ kiṣkiṃdhām giri saṃkaṭe

रोषात् प्रस्फुरमाण ओष्ठः सुग्रीवम् प्रति लक्ष्मणः
ददर्श वानरान् भीमान् किष्किंधाया बहिः चरान्

roṣāt prasphuramāṇa oṣṭhaḥ sugrīvam prati lakṣmaṇaḥ
dadarśa vānarān bhīmān kiṣkiṃdhāyā bahiḥ carān

तम् दृष्ट्वा वानराः सर्वे लक्ष्मणम् पुरुषर्षभम्
शैल शृंगाणि शतशः प्रवृद्धाम् च महीरुहान्
जगृहुः कुंजर प्रख्या वानराः पर्वत अंतरे

tam dṛṣṭvā vānarāḥ sarve lakṣmaṇam puruṣarṣabham
śaila śṛṃgāṇi śataśaḥ pravṛddhām ca mahīruhān
jagṛhuḥ kuṃjara prakhyā vānarāḥ parvata aṃtare

तान् गृहीत प्रहरणान् सर्वान् दृष्ट्वा तु लक्ष्मणः
बभूव द्विगुणम् क्रुद्धो बहु इंधन इव अनलः

tān gṛhīta praharaṇān sarvān dṛṣṭvā tu lakṣmaṇaḥ
babhūva dviguṇam kruddho bahu iṃdhana iva analaḥ

तम् ते भयपरीत अंगाः ख्सुब्धम् दृष्ट्वा प्लवंगमाः
काल मृत्यु युगांताअभम् शतशो विद्रुता दिशः

tam te bhayaparīta aṃgāḥ khsubdham dṛṣṭvā plavaṃgamāḥ
kāla mṛtyu yugāṃtāabham śataśo vidrutā diśaḥ

ततः सुग्रीव भवनम् प्रविश्य हरिपुंगवाः
क्रोधम् आगमनम् चैव लक्ष्मणस्य न्यवेदयन्

tataḥ sugrīva bhavanam praviśya haripuṃgavāḥ
krodham āgamanam caiva lakṣmaṇasya nyavedayan

तारया सहितः कामी सक्तः कपिवृषः तदा
न तेषाम् कपि वीराणाम् शुश्राव वचनम् तदा

tārayā sahitaḥ kāmī saktaḥ kapivṛṣaḥ tadā
na teṣām kapi vīrāṇām śuśrāva vacanam tadā

ततः सचिव संदिष्टा हरयो रोमहर्षणाः
गिरि कुंजर मेघ आभा नगर्या निर्ययुः तदा

tataḥ saciva saṃdiṣṭā harayo romaharṣaṇāḥ
giri kuṃjara megha ābhā nagaryā niryayuḥ tadā

नख दंष्ट्र आयुधा सर्वे वीराः विकृत दर्शनाः
सर्वे शार्दूल दर्पाः च सर्वे च विकृत आननाः

nakha daṃṣṭra āyudhā sarve vīrāḥ vikṛta darśanāḥ
sarve śārdūla darpāḥ ca sarve ca vikṛta ānanāḥ

दश नाग बलाः केचित् केचित् दश गुणोत्तराः
केचित् नाग सहस्रस्य बभूवुः तुल्य वर्चसः

daśa nāga balāḥ kecit kecit daśa guṇottarāḥ
kecit nāga sahasrasya babhūvuḥ tulya varcasaḥ

ततः तैः कपिभिर् व्याप्ताम् द्रुम हस्तैर् महाबलैः
अपश्यत् लक्ष्मणः क्रुद्धः किष्किंधाम् ताम् दुरासदम्

tataḥ taiḥ kapibhir vyāptām druma hastair mahābalaiḥ
apaśyat lakṣmaṇaḥ kruddhaḥ kiṣkiṃdhām tām durāsadam

ततः ते हरयः सर्वे प्राकार परिख अंतरात्
निष्क्रम्य उदग्र सत्त्वाः तु तस्थुर् आविष्कृतम् तदा

tataḥ te harayaḥ sarve prākāra parikha aṃtarāt
niṣkramya udagra sattvāḥ tu tasthur āviṣkṛtam tadā

सुग्रीवस्य प्रमादम् च पूर्वजस्य अर्थम् आत्मवान्
दृष्ट्वा कोप वशम् वीरः पुनर् एव जगाम सः

sugrīvasya pramādam ca pūrvajasya artham ātmavān
dṛṣṭvā kopa vaśam vīraḥ punar eva jagāma saḥ

स दीर्घ उष्ण महा उच्छ्वासः कोप संरक्त लोचनः
बभूव नर शार्दूल स धूम इव पावकः

sa dīrgha uṣṇa mahā ucchvāsaḥ kopa saṃrakta locanaḥ
babhūva nara śārdūla sa dhūma iva pāvakaḥ

बाण शल्य स्फुरत् जिह्वः सायक आसन भोगवान्
स्व तेजो विष संघातः पंच आस्य इव पन्नगः

bāṇa śalya sphurat jihvaḥ sāyaka āsana bhogavān
sva tejo viṣa saṃghātaḥ paṃca āsya iva pannagaḥ

तम् दीप्तम् इव कालाग्निम् नागेन्द्रम् इव कोपितम्
समासाद्य अंगदः त्रासात् विषादम् अगमत् परम्

tam dīptam iva kālāgnim nāgendram iva kopitam
samāsādya aṃgadaḥ trāsāt viṣādam agamat param

सो अंगदम् रोष ताम्राक्षः संदिदेश महायशाः
सुग्रीवः कथ्यताम् वत्स मम आगमनम् इति उत

so aṃgadam roṣa tāmrākṣaḥ saṃdideśa mahāyaśāḥ
sugrīvaḥ kathyatām vatsa mama āgamanam iti uta

एष रामानुजः प्राप्तः त्वत् सकाशम् अरिन्दमः
भ्रातुर् व्यसन संतप्तो द्वारि तिष्ठति लक्ष्मणः

eṣa rāmānujaḥ prāptaḥ tvat sakāśam arindamaḥ
bhrātur vyasana saṃtapto dvāri tiṣṭhati lakṣmaṇaḥ

लक्ष्मणस्य वचः श्रुत्वा शोकाविष्टो अंगदो अब्रवीत्
पितुः समीपम् आगम्य सौमित्रिः अयम् आगतः

lakṣmaṇasya vacaḥ śrutvā śokāviṣṭo aṃgado abravīt
pituḥ samīpam āgamya saumitriḥ ayam āgataḥ

अथ अंगदः तस्य सुतीव्र वाचा
संभ्रांत भावः परिदीन वक्त्रः
निर्गत्य पूर्वम् नृपतेः तरस्वी
ततो रुमायाः चरणौ ववन्दे

atha aṃgadaḥ tasya sutīvra vācā
saṃbhrāṃta bhāvaḥ paridīna vaktraḥ
nirgatya pūrvam nṛpateḥ tarasvī
tato rumāyāḥ caraṇau vavande

संगृह्य पादौ पितुः उग्रतेजा
जग्राह मातुः पुनर् एव पादौ
पादौ रुमायाः च निपीडयित्वा
निवेदयामास ततः तत् अर्थम्

saṃgṛhya pādau pituḥ ugratejā
jagrāha mātuḥ punar eva pādau
pādau rumāyāḥ ca nipīḍayitvā
nivedayāmāsa tataḥ tat artham

स निद्रा मद संवीतो वानरो न विबुद्धवान्
बभूव मद मत्तः च मदनेन च मोहितः

sa nidrā mada saṃvīto vānaro na vibuddhavān
babhūva mada mattaḥ ca madanena ca mohitaḥ

ततः किल किलाम् चक्रुः लक्ष्मणम् प्रेक्ष्य वानराः
प्रसादयन्तः तम् क्रुद्धम् भय मोहित चेतसः

tataḥ kila kilām cakruḥ lakṣmaṇam prekṣya vānarāḥ
prasādayantaḥ tam kruddham bhaya mohita cetasaḥ

ते महा ओघ निभम् दृष्ट्वा वज्र अशनि सम स्वनम्
सिंह नादम् समम् चक्रुर् लक्ष्मणस्य समीपतः

te mahā ogha nibham dṛṣṭvā vajra aśani sama svanam
siṃha nādam samam cakrur lakṣmaṇasya samīpataḥ

तेन शब्देन महता प्रत्यबुध्यत वानरः
मद विह्वल ताम्राक्षो व्याकुल स्रग्वि भूषणः

tena śabdena mahatā pratyabudhyata vānaraḥ
mada vihvala tāmrākṣo vyākula sragvi bhūṣaṇaḥ

अथ अंगद वचः श्रुत्वा तेन एव च समागतौ
मंत्रिणो वानरेन्द्रस्य सम्मत उदार दर्शिनौ

atha aṃgada vacaḥ śrutvā tena eva ca samāgatau
maṃtriṇo vānarendrasya sammata udāra darśinau

प्रसादयित्वा सुग्रीवम् वचनैः स अर्थ निश्चितैः
आसीनम् पर्युपासीनौ यथा शक्रम् मरुत्पतिम्

prasādayitvā sugrīvam vacanaiḥ sa artha niścitaiḥ
āsīnam paryupāsīnau yathā śakram marutpatim

सत्य संधौ महाभागौ भ्रातरौ राम लक्ष्मणौ
वयस्य भावम् संप्राप्तौ राज्य अर्हौ राज्य दायिनौ

satya saṃdhau mahābhāgau bhrātarau rāma lakṣmaṇau
vayasya bhāvam saṃprāptau rājya arhau rājya dāyinau

तयोः एको धनुष्पाणिर् द्वारि तिष्ठति लक्ष्मणः
यस्य भीताः प्रवेपन्ते नादान् मुंचन्ति वानराः

tayoḥ eko dhanuṣpāṇir dvāri tiṣṭhati lakṣmaṇaḥ
yasya bhītāḥ pravepante nādān muṃcanti vānarāḥ

स एष राघव भ्राता लक्ष्मणो वाक्य सारथिः
व्यवसाय रथः प्राप्तः तस्य रामस्य शासनात्

sa eṣa rāghava bhrātā lakṣmaṇo vākya sārathiḥ
vyavasāya rathaḥ prāptaḥ tasya rāmasya śāsanāt

अयम् च तनयो राजन् ताराया दयितो अंगदः
लक्ष्मणेन सकाशम् ते प्रेषितः त्वरया अनघ

ayam ca tanayo rājan tārāyā dayito aṃgadaḥ
lakṣmaṇena sakāśam te preṣitaḥ tvarayā anagha

सः अयम् रोष परीताक्षो द्वारि तिष्ठति वीर्यवान्
वानरान् वानरपते चक्षुसा निर्दहन इव

saḥ ayam roṣa parītākṣo dvāri tiṣṭhati vīryavān
vānarān vānarapate cakṣusā nirdahana iva

तस्य मूर्ध्ना प्रणम्य त्वम् स पुत्र सह बान्धवः
गच्छ शीघ्रम् महाराज रोषो हि अद्य उपशम्यताम्

tasya mūrdhnā praṇamya tvam sa putra saha bāndhavaḥ
gaccha śīghram mahārāja roṣo hi adya upaśamyatām

इति वाल्मीकि रामायणे आदि काव्ये किष्किन्ध काण्डे एक त्रिंश सर्गः

iti vālmīki rāmāyaṇe ādi kāvye kiṣkindha kāṇḍe eka triṃśa sargaḥ